بۆرەك ئادەم بەدىنىدىكى ھاياتلىق ئۈچۈن ھالقىلىق ئەزالارنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇ ئاساسلىقى قاندىكى كېرەكسىز ماددىلارنى سۈزۈپ، سۈيدۈك ھاسىل قىلىش ۋە بەدەن سىرتىغا چىقىرىش ئارقىلىق بەدەننىڭ سۇيۇقلۇق ۋە ئېلېكترولىت تەڭپۇڭلۇقىنى ساقلايدۇ. ئومۇرتقا ستونىنىڭ ئىككى تەرىپىگە، قورساق بوشلۇقىنىڭ كەينى تېمىغا جايلاشقان بۇ جۈپ ئەزانىڭ ئۆزىگە خاس مۇرەككەپ ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى بار. بۇ تۈزۈلۈشلەر ئۆزئارا ماسلىشىپ، بۆرەكنىڭ نورمال فىزىئولوگىيىلىك فۇنكسىيەسىنى ئورۇندىشىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ.
رەسىمدىكى قۇرۇلمىلارنىڭ تونۇشتۇرۇلۇشى:
- بۆرەك پوستلاق قىسمى (Cortex): بۇ بۆرەكنىڭ ئەڭ سىرتقى قەۋىتى بولۇپ، رەڭگى قېنىقراق كۆرۈنىدۇ. قاننى سۈزۈشتىكى ئاساسلىق بىرلىك بولغان بۆرەكچە تومۇر توپچىسى (glomeruli) ۋە ئەگرى-بۈگرى نەيچىلەر مۇشۇ قەۋەتكە جايلاشقان.
- بۆرەك پىرامىدسى (Renal pyramid): بۇ بۆرەكنىڭ مېڭە ماددىسى (medulla) قىسمىدىكى كونۇس شەكىللىك توقۇلمىلار. ئۇلارنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى سۈيدۈكنى يىغىپ، بۆرەك ئەترىتىگە يەتكۈزۈشتۇر.
- بۆرەك تۈۋرۈكى (Renal column): بۇ پوستلاق قەۋەت توقۇلمىلىرىنىڭ بۆرەك پىرامىدلىرى ئارىسىغا سوزۇلۇپ كىرگەن قىسمىدۇر. ئۇ بۆرەك پىرامىدلىرىنى بىر-بىرىدىن ئايرىپ تۇرىدۇ ھەمدە قان تومۇرلارنىڭ ئۆتۈشى ئۈچۈن يول بىلەن تەمىنلەيدۇ.
- كىچىك بۆلەكچە ئارا ئارتېرىيىلىرى ۋە ۋېنالارى (Interlobular arteries and veins): بۇلار بۆرەك پوستلاق قىسمىدا تارقالغان كىچىك قان تومۇرلاردۇر. ئۇلار قاننى بۆرەكچە تومۇر توپچىلىرىغا يەتكۈزۈش ۋە ئۇ يەردىن قايتۇرۇپ كېلىشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
- بۆرەك خالتىسى / كاپسۇلى (Renal capsule): بۇ بۆرەكنىڭ سىرتىنى ئوراپ تۇرغان نېپىز ئەمما چىڭ تالالىق پەردە. ئۇ بۆرەكنى تاشقى زەربىدىن ۋە يۇقۇملىنىشتىن قوغداش رولىنى ئوينايدۇ.
- بۆرەك ئارتېرىيە تومۇرى (Renal artery): بۇ غول تومۇردىن ئايرىلىپ چىقىپ، بۆرەككە ئوكسىگېن ۋە ئوزۇقلۇققا باي، ئەمما كېرەكسىز ماددىلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان قاننى ئېلىپ كېلىدىغان ئاساسلىق تومۇردۇر.
- بۆرەك ۋېنا تومۇرى (Renal vein): بۇ بۆرەكتە سۈزۈلۈپ تازىلانغان قاننى يىغىپ، تۆۋەنكى بوشلۇق ۋېناسىغا ئېلىپ ماڭىدىغان تومۇر. ئۇنىڭدىكى قاندا كېرەكسىز ماددىلارنىڭ مىقدارى ئىنتايىن تۆۋەن بولىدۇ.
- سۈيدۈك نەيچىسى (Ureter): بۇ بۆرەكتە ھاسىل بولغان سۈيدۈكنى دوۋساققا يەتكۈزىدىغان مۇسكۇللۇق نەيچە. ئۇ ھەر بىر بۆرەكتىن بىر دانىدىن چىقىدۇ.
بۆرەكنىڭ ئومۇمىي تۈزۈلۈشى ۋە فۇنكسىيەسى
بۆرەكنىڭ تاشقى قىياپىتى پۇرچاق شەكلىدە بولۇپ، ئوتتۇراھال چوڭلۇقتىكى بىر ئادەمدە ھەر بىر بۆرەكنىڭ ئۇزۇنلۇقى تەخمىنەن 10-12 سانتىمېتىر كېلىدۇ. ئۇلار قورساق بوشلۇقىنىڭ كەينى تەرىپىگە، ئومۇرتقىنىڭ ئىككى يېنىغا سىممېترىك بولمىغان ھالدا جايلاشقان بولۇپ، ئوڭ تەرەپتىكى بۆرەك جىگەرنىڭ بېسىمى سەۋەبىدىن سول تەرەپتىكىدىن سەل تۆۋەنرەك ئورۇندا تۇرىدۇ. بۆرەكنىڭ سىرتىنى بۆرەك خالتىسىدىن باشقا يەنە بىر قەۋەت ماي توقۇلمىسى ۋە بىرىكتۈرگۈچى توقۇلما ئوراپ تۇرىدۇ، بۇلار بۆرەكنى مۇقىملاشتۇرۇش ۋە قوغداش رولىنى ئوينايدۇ.
كېسىپ قارىغاندا، بۆرەك ئاساسلىقى ئىككى قىسىمدىن تەركىب تاپىدۇ: سىرتقى پوستلاق قەۋىتى (cortex) ۋە ئىچكى يىلىك قەۋىتى (medulla). پوستلاق قەۋىتى قاننى سۈزۈشنىڭ بىرىنچى قەدىمى ئېلىپ بېرىلىدىغان جاي بولۇپ، مىليونلىغان نېفرونلارنىڭ (بۆرەكچىلەرنىڭ) يادرولۇق قۇرۇلمىلىرى مۇشۇ يەرگە مەركەزلەشكەن. بۆرەك يىلىك ماددىسى قەۋىتى بولسا بىر قانچە بۆرەك پىرامىدسىدىن تەشكىل تاپقان بولۇپ، بۇ پىرامىدلارنىڭ ئاساسلىق رولى سۈيدۈكنىڭ قويۇقلۇقىنى تەڭشەش ۋە ئۇنى يىغىش سىستېمىسىغا يۆتكەشتۇر.
بۆرەكنىڭ قان بىلەن تەمىنلىنىشى ئىنتايىن مول بولۇپ، يۈرەكتىن ھەربىر قېتىمدا ھەيدىلىپ چىققان قاننىڭ 20-25% ى بۆرەك ئارقىلىق ئۆتىدۇ. بۆرەك ئارتېرىيەسى بۆرەك دەرۋازىسىدىن كىرگەندىن كېيىن، ئۈزلۈكسىز تارماقلىنىپ، ئاخىرىدا كىچىك بۆلەكچە ئارا ئارتېرىيىلەرنى ھاسىل قىلىدۇ ۋە قاننى ھەر بىر نېفرونغا يەتكۈزىدۇ. نېفرونلاردا قان سۈزۈلۈپ، پايدىلىق ماددىلار قايتا سۈمۈرۈلۈپ، كېرەكسىزلىرى سۈيدۈككە ئايلانغاندىن كېيىن، تازىلانغان قان كىچىك ۋېنالار ئارقىلىق يىغىلىپ، ئاخىرىدا بۆرەك ۋېناسى ئارقىلىق بەدەن قان ئايلىنىشىغا قايتىدۇ.
نېفرون بۆرەكنىڭ ئىقتىدارلىق ئاساسىي بىرلىكى بولۇپ، ھەر بىر بۆرەكتە تەخمىنەن بىر مىليوندىن ئارتۇق نېفرون بار. ھەر بىر نېفرون بىر بۆرەكچە تومۇر توپچىسى ۋە ئۇنىڭغا ئۇلانغان ئۇزۇن، ئەگرى-بۈگرى نەيچىدىن تەركىب تاپىدۇ. قان سۈزۈش، قايتا سۈمۈرۈش ۋە ئاجرىتىشتىن ئىبارەت ئۈچ مۇرەككەپ فىزىئولوگىيىلىك جەريان دەل مۇشۇ نېفرونلاردا ئېلىپ بېرىلىدۇ. بۇ جەريان ئارقىلىق بەدەندىكى ماددا ئالمىشىش قالدۇقلىرى (مەسىلەن، سۈيدۈك ماددىسى، كىراتىنىن)، ئارتۇق تۇز ۋە سۇ بەدەندىن چىقىرىلىپ، قاننىڭ تەركىبى ۋە فىزىكا-خىمىيىلىك خۇسۇسىيىتى مۇقىم ھالەتتە ساقلىنىدۇ.
