بۆرەك تېشى ۋەيا سۈيدۈك يولى تاشلىرى دۇنيا مىقياسىدا كۆپ ئۇچرايدىغان ساغلاملىق مەسىلىلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، سۈيدۈك سىستېمىسىدا مىنېرال ۋە تۇزلارنىڭ يىغىلىپ قاتتىق ماددىلارغا ئايلىنىشىدىن شەكىللىنىدۇ. گەرچە كۆپىنچە كىشىلەر «بۆرەك تېشى» دېگەن سۆزنى ئاڭلىغان بولسىمۇ، ئەمما تاشلارنىڭ تەركىبى، چوڭ-كىچىكلىكى، ئورنى ۋە شەكىللىنىش سەۋەبىگە قاراپ نۇرغۇن خىل تۈرگە ئايرىلىدىغانلىقىنى ھەممە ئادەم بىلمەسلىكى مۇمكىن. تاشنىڭ تۈرىنى ئېنىقلاش توغرا داۋالاش ئۇسۇلىنى تاللاش ۋە كەلگۈسىدە قايتا شەكىللىنىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىشتا ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. ستاتىستىكىغا ئاساسلانغاندا، بۆرەك تېشى كېسەللىكى ئەرلەردە ئاياللارغا قارىغاندا 2-3 ھەسسە كۆپ كۆرۈلىدۇ. بالىلاردىكى بۆرەك تېشى نىسبەتەن ئاز ئۇچرايدۇ، ئەمما كۆپىنچە مېتابولىزم قالايمىقانچىلىقى ياكى ئىرسىيەتلىك ئامىللار بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولىدۇ.
ئەمىسە بۆرەك سۈيدۈك يولىدىكى تاشلار قانچە تۈرگە بۆلۈنىدۇ؟
1. تاشلارنى تەركىبىگە ئاساسەن تۈرگە ئايرىش
بۆرەك تېشىنىڭ خىمىيەلىك تەركىبى ئۇنىڭ قانداق شەكىللەنگەنلىكىنى چۈشىنىشنىڭ ئاچقۇچى. ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغان تۈرلەر تۆۋەندىكىچە:
رەسىم مەنبەسى Image source: By Apurv013 – Own work, CC0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=90474739
- كالتسىيلىق تاشلار (Calcium Stones): بۇ تۈردىكى تاشلار ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغان بولۇپ، بارلىق بۆرەك تاشلىرىنىڭ 70-80% نى ئىگىلەيدۇ. ئۇلار يەنە ئۆز ئىچىدىن ئىككى كىچىك تۈرگە ئايرىلىدۇ.
- 1) كالتسىي ئوكسالات تېشى (Calcium Oxalate): بۇ ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغان كالتسىيلىق تاش بولۇپ، يېمەك-ئىچمەكتىكى ئوكسالات مىقدارىنىڭ يۇقىرى بولۇشى ياكى سۈيدۈكتىكى كالتسىي مىقدارىنىڭ ئېشىپ كېتىشى (يۇقىرى كالتسىيلىق سۈيدۈك) بىلەن مۇناسىۋەتلىك.
- 2) كالتسىي فوسفات تېشى (Calcium Phosphate): بۇ تاشلار كۆپىنچە سۈيدۈكنىڭ ئىشقارلىق دەرىجىسى يۇقىرى بولغاندا ياكى بەزى مېتابولىزملىق كېسەللىكلەر بىلەن بىرگە كۆرۈلىدۇ.
- سۈيدۈك كىسلاتاسى تېشى (Uric Acid Stones): بۇ تاشلار 5-10% نى ئىگىلەيدىغان بولۇپ، سۈيدۈكنىڭ كىسلاتالىق دەرىجىسى يۇقىرى بولغاندا شەكىللىنىدۇ. ئۇ پوداگرا كېسىلى بار بىمارلاردا ياكى يۇقىرى پۇرىنلىق (گۆش، دېڭىز مەھسۇلاتلىرى) يېمەكلىكلەرنى كۆپ ئىستېمال قىلىدىغان كىشىلەردە كۆپ ئۇچرايدۇ.
- يۇقۇملىنىش تېشى (Struvite/Infection Stones): فوسفات-ئاممونىي-ماگنىي تېشى دەپمۇ ئاتىلىدىغان بۇ تاشلار 10-15% نى ئىگىلەيدۇ. ئۇلار ئادەتتە سۈيدۈك يولى يۇقۇملىنىشى كەلتۈرۈپ چىقارغان باكتېرىيەلەر بىلەن مۇناسىۋەتلىك.
- سىستىن تېشى (Cystine Stones): بۇ ناھايىتى ئاز ئۇچرايدىغان تاش تۈرى بولۇپ (1-2%)، سىستىنلىق سۈيدۈك دەپ ئاتىلىدىغان ئىرسىيەتلىك كېسەللىك سەۋەبىدىن پەيدا بولىدۇ. بۇ كېسەللىك سۈيدۈكتە سىستىن ئامىنو كىسلاتاسىنىڭ مىقدارىنىڭ ئېشىپ كېتىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
- باشقا تۈردىكى تاشلار (Other Types of Stones): بۇلار دورا تەركىبلىك تاشلار (مەسىلەن، بەزى ۋىرۇسقا قارشى دورىلار) ياكى ناھايىتى ئاز ئۇچرايدىغان ئىرسىيەتلىك كېسەللىك سەۋەبىدىن پەيدا بولىدىغان كسانتىن تېشى (Xanthine Stones) قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
2. تاشلارنى چوڭ-كىچىكلىكىگە ئاساسەن تۈرگە ئايرىش
تاشنىڭ چوڭ-كىچىكلىكى ئۇنىڭ ئالامەتلىرى ۋە داۋالاش ئۇسۇلىنى بەلگىلەيدۇ.
رەسىم مەنبەسى Image source: By Jakupica – Own work, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=45324354
- ئىنتايىن كىچىك تاشلار (<5 مىللىمېتىر): بۇلارنى بەزىدە «بۆرەك قۇمى» دەپمۇ ئاتاپ قويىدۇ، كۆپىنچە ھېچقانداق ئالامەت ئاغرىق كۆرۈلمەيلا، بىمار كىچىك تەرەت بىلەن چىقىرىۋېتەلەيدۇ.
- كىچىك تاشلار (5-10 مىللىمېتىر): بۇ چوڭلۇقتىكى تاشلار ئاغرىق قاتارلىق ئالامەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن. بەزىدە ئۇلارنى چىقىرىۋېتىش ئۈچۈن داۋالاشقا ئېھتىياجلىق بولىدۇ.
- چوڭ تاشلار (>10 مىللىمېتىر): بۇ تۈردىكى تاشلار، مەسىلەن بۇغا مۈڭگۈزى شەكىللىك تاشلار (Staghorn Calculi)، كۆپىنچە بۆرەك ئىچىدە چوڭىيىپ، ئوپېراتسىيە ئارقىلىق ئېلىۋېتىشنى تەلەپ قىلىدۇ.
3. تاشنىڭ ئورنىغا ئاساسەن تۈرگە ئايرىش
تاشنىڭ سۈيدۈك سىستېمىسىدىكى ئورنى ئالامەتلەرنىڭ ئېغىرلىق دەرىجىسىنى بەلگىلەيدۇ.
- بۆرەك جام تېشى (Renal Pelvis Stones): بۇ تاشلار بۆرەكنىڭ مەركىزىي قىسمى بولغان بۆرەك جامىغا جايلاشقان بولىدۇ. ئەگەر چوڭىيىپ كەتسە، سۈيدۈك ئېقىشىنى توسۇۋېلىشى مۇمكىن.
- بۆرەك چاشكىسى تېشى (Calyceal Stones): بۇ تاشلار بۆرەكنىڭ چاشكا شەكىللىك كىچىك بۆلەكلىرىدە بولىدۇ. ئۇلار كۆپىنچە كىچىك بولىدۇ، ئەمما ئورنىدىن يۆتكىلىپ مەسىلە پەيدا قىلىشى مۇمكىن.
- سۈيدۈك يولى نەيچىسى تېشى (Ureteral Stones): بۇ تاشلار بۆرەك بىلەن دوۋساقنى تۇتاشتۇرىدىغان ئىنچىكە نەيچىگە قىسىلىپ قالغان بولىدۇ. ئۇلار ئادەتتە قاتتىق ئاغرىق پەيدا قىلىدىغان بولۇپ، جىددىي داۋالاشنى تەلەپ قىلىدۇ.
- دوۋساق تېشى (Bladder Stones): بۇ تۈردىكى تاشلار نىسبەتەن ئاز ئۇچرايدىغان بولۇپ، ئادەتتە سۈيدۈك يولىنىڭ توسۇلۇشى (مەسىلەن، مەزى بېزى چوڭىيىپ كېتىش) ياكى سوزۇلما خاراكتېرلىك يۇقۇملىنىش سەۋەبىدىن پەيدا بولىدۇ.
4. تاشنىڭ شەكىللىنىش سەۋەبىگە ئاساسەن تۈرگە ئايرىش
تاشنىڭ شەكىللىنىش سەۋەبىنى بىلىش ئۇنىڭ قايتا پەيدا بولۇشىنىڭ ئالدىنى ئېلىشتا ھەل قىلغۇچ رول ئوينايدۇ.
- مېتابولىزملىق سەۋەبلەر : بەدەندىكى مېتابولىزم (ماددا ئالماشتۇرۇش) قالايمىقانچىلىقى سەۋەبىدىن كېلىپ چىقىدۇ. مەسىلەن، يۇقىرى كالتسىيلىق سۈيدۈك، يۇقىرى ئوكسالاتلىق سۈيدۈك ياكى سۈيدۈك كىسلاتاسى مېتابولىزمىنىڭ نورمالسىزلىقى قاتارلىقلار.
- يۇقۇملىنىشچانلىق : سۈيدۈك يولىدىكى ئۇرېئازا (Urease) ئىشلەپچىقىرىدىغان باكتېرىيەلەرنىڭ يۇقۇملىنىشىدىن كېلىپ چىقىدۇ. بۇ يۇقۇملىنىشچانلىق تاشلىرىنىڭ شەكىللىنىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
- ئىرسىيەتلىك سەۋەبلەر : بەزى ئىرسىيەتلىك كېسەللىكلەر تاش پەيدا قىلىدۇ. مەسىلەن، سىستىنلىق سۈيدۈك كېسەللىكى سىستىن تېشىنىڭ شەكىللىنىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
- مۇھىت ۋە تۇرمۇش ئادىتى سەۋەبلىرى : سۇنى ئاز ئىچىش (بەدەن سۇسىزلىنىش)، يۇقىرى تۇزلۇق ياكى يۇقىرى ئاقسىللىق يېمەك-ئىچمەك ئادىتى، ھەمدە بەزى دورىلارنى ئىشلىتىش قاتارلىق ئامىللارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
بىلىۋېلىڭ 👨⚕️ : قانداق ئەھۋالدا دوختۇرغا كۆرۈنۈش كېرەك؟
بۆرەك تېشىنىڭ ئالامەتلىرى تۇيۇقسىز ۋە ئىنتايىن ئازابلىق بولۇشى مۇمكىن. ئەگەر سىزدە تۆۋەندىكى ئالامەتلەر كۆرۈلسە، دەرھال دوختۇر بىلەن مەسلىھەتلىشىڭ:
- بەل، يانپاش ۋە قوۋۇرغا ئاستى ، بېقىن قىسىملاردا قاتتىق، ئۆتكۈر ئاغرىق.
- ئاغرىقنىڭ قورساقنىڭ تۆۋەنكى قىسمى ۋە چات ئارىلىقىغا تارقىلىشى.
- ئاغرىقنىڭ دولقۇنسىمان قوزغىلىشى.
- كىچىك تەرەت قىلغاندا قاتتىق ئاغرىش ياكى ئاچچىق سېزىم بولۇش.
- سۈيدۈكنىڭ ھالرەڭ، قىزىل ياكى قوڭۇر رەڭدە كېلىشى ۋەيا دۇغ كېلىشى.
- سۈيدۈك غەيرى سېسىق پۇراق بولۇشى.
- كۆڭلى ئېلىشىش ۋە قۇسۇش.
- قىزىش ۋە تىترەش ( بۇ يۇقۇملىنىش ئىھتىماللىقىنى كۆرسىتىدۇ).
بۆرەك تېشى بىر خىل مۇرەككەپ كېسەللىك بولۇپ، ئۇنىڭ نۇرغۇن تۈرى بار. تاشنىڭ تەركىبى، چوڭ-كىچىكلىكى، ئورنى ۋە شەكىللىنىش سەۋەبىگە قاراپ تۈرگە ئايرىش، بىمارغا ئەڭ ماس كېلىدىغان داۋالاش پىلانىنى تۈزۈش ۋە كەلگۈسىدە تاشنىڭ قايتا پەيدا بولۇشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئۈچۈن ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە.
ئەگەر بۆرەك تېشىدىن گۇمان بولسا، كەسپىي دوختۇرغا كۆرۈنۈپ، توغرا دىئاگنوز قويۇش ۋە شەخسىي داۋالاش تەۋسىيەسىگە ئېرىشىش ئىنتايىن مۇھىم. ساغلام تۇرمۇش ئادىتى، بولۇپمۇ يېتەرلىك سۇ ئىچىش ۋە تەڭپۇڭ يېمەك-ئىچمەك، بۆرەك تېشىنىڭ ئالدىنى ئېلىشتىكى ئەڭ ئۈنۈملۈك ئۇسۇلدۇر.
بالىلار بۆرەك تېشى ۋەيا سۈيدۈك يولى تاش توغرىلىق تەپسىلىي مەزمۇنلارغا ئىگە بولماقچى بولسىڭىز، تۆۋەندىكى ئادرىسنى زىيارەت قىلىڭ :
