چوڭ مېڭە يېرىم شارىنىڭ سىرتقى تەرەپ يۈزىنىڭ ئەتراپلىق چۈشەندۈرۈلۈشى 

كىرىش سۆز

ئادەم مېڭىسى ئىنسان بەدىنىدىكى ئەڭ مۇرەككەپ ۋە ھەيران قالارلىق ئەزالارنىڭ بىرى. ئۇ بىزنىڭ تەپەككۇرىمىز، ھېسسىياتىمىز، ھەرىكىتىمىز ۋە دۇنيانى ھېس قىلىشىمىزنى كونترول قىلىدۇ. مېڭە ئۈچ ئاساسلىق قىسىمدىن تەركىب تاپقان: چوڭ مېڭە (cerebrum)، مېڭە غولى (brainstem) ۋە كىچىك مېڭە (cerebellum). بۇلارنىڭ ئىچىدە چوڭ مېڭە ئەڭ چوڭ قىسىم بولۇپ، ئىككى يېرىم شارغا بۆلۈنىدۇ: ئوڭ ۋە سول يېرىم شار. بۇ يېرىم شارلارنىڭ سىرتقى يۈزى چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتى (cerebral cortex) دەپ ئاتىلىدۇ.

چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتى بۈدۈر ۋە ئېرىقچىلاردىن تەركىب تاپقان بولۇپ، بۇلار مېڭىنىڭ يۈز ئۆلچىمىنى كېڭەيتىپ، تېخىمۇ كۆپ نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ سىغىشىغا شارائىت ھازىرلايدۇ. بۇ بۈدۈر ۋە ئېرىقچىلار مېڭىنىڭ ئوخشىمىغان رايونلىرىنى شەكىللەندۈرۈپ، ھەر بىر رايوننىڭ ئۆزىگە خاس ئىقتىدارى بار. بۇ ماقالىدە بىز چوڭ مېڭە يېرىم شارىنىڭ سىرتقى يۈزىدىكى ئاساسلىق قۇرۇلمىلارنى، يەنى بۈدۈر ۋە ئېرىقچىلارنى تەپسىلىي كۆرسىتىپ ئۆتىمىز.

چوڭ مېڭە يېرىم شارىنىڭ سىرتقى يۈزىدىكى ئاساسلىق بۆلەكلەر

چوڭ مېڭە يېرىم شارىنىڭ سىرتقى تەرەپ يۈزى ( 大脑半球外侧面 ) (Lateral Surface of Cerebral Hemisphere)
چوڭ مېڭە يېرىم شارىنىڭ سىرتقى يۈزى پۈتۈن مېڭىنىڭ ئەڭ چوڭ قىسمىنى تەشكىل قىلىدۇ، ئۇ ئوخشىمىغان بۈدۈرلەر (gyri) ۋە ئېرىقچىلار (sulci) بىلەن تولغان. بۇ بۈدۈر ۋە ئېرىقچىلار مېڭىنىڭ يۈز ئۆلچىمىنى ئاشۇرۇپلا قالماي، يەنە مېڭىنىڭ ئوخشىمىغان قىزىپ چىققان رايونلىرىنى ئايرىپ بېرىدۇ. بۇ رايونلارنىڭ ھەر بىرىنىڭ ئۆزىگە خاس ئىقتىدارى بار بولۇپ، بىزنىڭ بىلىش، ھەرىكەت، ھېسسىيات ۋە سېزىم ئىقتىدارلىرىمىزنى كونترول قىلىدۇ. چوڭ مېڭە يېرىم شارى پوستلاق قەۋىتىنىڭ سىرتقى يۈزىدىكى مۇرەككەپ تور قۇرۇلمىسى بىزنىڭ پۈتۈن ھاياتلىق پائالىيەتلىرىمىزنى ئىجرا قىلىدىغان ئاساسىي مەركەز ھېسابلىنىدۇ.

• مەركەز ئالدى بۈدرە ( 中央前回 ) (Precentral Gyrus)
  بۇ بۈدرە ئاساسلىق ھەرىكەت پوستلاق قەۋىتىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بولۇپ، بەدەننىڭ ئوخشىمىغان قىسىملىرىنىڭ ئېرىكتىگەن ھەرىكىتىنى كونترول قىلىشقا مەسئۇل. ئۇ جىسمانىي ھەرىكەتلەرنى پىلانلاش، قوزغاش ۋە ماسلاشتۇرۇشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.

• مەركەز ئېرىقچە ( 中央沟 ) (Central Sulcus)
  بۇ ئېرىقچە ئالدى ماڭلاي رايونى بىلەن چوققا ياپراقچە رايونىنى ئايرىپ تۇرىدۇ. ئۇ ئاناتومىيىلىك مۇھىم بەلگە بولۇپ، ئاساسلىق ھەرىكەت رايونىنى (مەركەز ئالدى بۈدرە) ئاساسلىق سېزىم رايونىدىن (مەركەز ئارقا بۈدرە) ئايرىيدۇ.

• مەركەز ئارقا بۈدرىسى ( 中央后回 ) (Postcentral Gyrus)
  بۇ بۈدرە ئاساسلىق سېزىم پوستلاق قەۋىتىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇ تېرىنىڭ سېزىمى (مەسىلەن، تېگىش، ئاغرىش، تېمپېراتۇرا) ۋە بەدەننىڭ ھالىتىگە ئائىت ئۇچۇرلارنى قوبۇل قىلىپ، پىششىقلاپ ئىشلەش رولىنى ئوينايدۇ.

• مەركەز ئارقا ئېرىقچىسى ( 中央后沟 ) (Postcentral Sulcus)
  مەركەز ئارقا بۈدرىسىنىڭ كەينى تەرىپىگە جايلاشقان بۇ ئېرىقچە ئۇنىڭ چوققا ياپراقچە رايونىنىڭ قالغان قىسمىدىن ئايرىپ تۇرىدۇ.

• ئۈستى كىچىك ياپرىقى ( 顶上小叶 ) (Superior Parietal Lobule)
  بۇ كىچىك ياپرىق ئىستېرېئولۇق سېزىم بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولۇپ، بوشلۇققا بولغان تونۇش، ئوبيېكتلارنى ئۈچ ئۆلچەملىك كۆرۈش ۋە ھەرىكەتنى پىلانلاش قاتارلىق ئىقتىدارلارغا قاتنىشىدۇ.

• ئىچى ئېرىقچىسى ( 顶内沟 ) (Intraparietal Sulcus)
  ئۈستى كىچىك ياپرىقى بىلەن ئاستى كىچىك ياپرىقىنى ئايرىپ تۇرىدىغان بۇ ئېرىقچە، دىققەت، كۆرۈش بوشلۇقىنى بىر تەرەپ قىلىش ۋە كۆز ھەرىكىتىنى كونترول قىلىشتا رول ئوينايدۇ.

• ئۈستى بۇدرىسى ( 缘上回 ) (Supramarginal Gyrus)
  بۇ بۈدرە تىلنى بىر تەرەپ قىلىش، بولۇپمۇ يېزىلغان تىلنى چۈشىنىش ۋە فونېتىكىلىق ئۇچۇرلارنى بىر تەرەپ قىلىش بىلەن مۇناسىۋەتلىك. ئۇ ئاۋازنى تەھلىل قىلىش ۋە سۆزلەرنى تونۇشقا ياردەم بېرىدۇ.

• بۇلۇڭ بۈدرە ( 角回 ) (Angular Gyrus)
  بۇ بۈدرە تىلنى بىر تەرەپ قىلىش، ئوقۇش، يېزىش ۋە سانلارنى پىششىقلاپ ئىشلەشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئۇ ئوخشىمىغان سېزىم ئۇچۇرلىرىنى بىر گەۋدە قىلىپ، يۇقىرى دەرىجىلىك بىلىش ئىقتىدارلىرىنى قوللايدۇ.

• چوققا گەجگە ئېرىقچىسى ( 顶枕沟 ) (Parieto-occipital Sulcus)
  بۇ ئېرىقچە چوققا ياپراقچە رايونى بىلەن گەجگە رايونىنى ئايرىپ تۇرىدۇ. گەجگە رايونى ئاساسلىقى كۆرۈش ئىقتىدارىغا مەسئۇل.

• چىكە ئاستى بۇدرىسى ( 颞下回 ) (Inferior Temporal Gyrus)
  بۇ بۈدرە كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى پىششىقلاپ ئىشلەش، ئوبيېكتلارنى تونۇش ۋە يۈزلەرنى ئېنىقلاش بىلەن مۇناسىۋەتلىك. ئۇ ئۇزۇن مۇددەتلىك ئەسلىمىلەرنى شەكىللەندۈرۈشتىمۇ رول ئوينايدۇ.

• مەركەز ئالدى ئېرىقچە ( 中央前沟 ) (Precentral Sulcus)
  مەركەز ئالدى بۈدرەنىڭ ئالدى تەرىپىگە جايلاشقان بۇ ئېرىقچە، ھەرىكەتنى پىلانلاش ۋە ئورۇنداشقا قاتنىشىدىغان رايونلارنى ئايرىپ تۇرىدۇ.

• پىشانە ئۈستى بۇدرىسى ( 额上回 ) (Superior Frontal Gyrus)
  بۇ بۈدرە مۇرەككەپ بىلىش ئىقتىدارىغا قاتنىشىدۇ، مەسىلەن، قارار چىقىرىش، مەسىلە ھەل قىلىش، ئەستە ساقلاش ۋە دىققەتنى مەركەزلەشتۈرۈش. ئۇ يەنە ئۆزىنى كونترول قىلىش ۋە ئىجتىمائىي ھەرىكەتلەرنىمۇ باشقۇرىدۇ.

• پىشانە ئۈستى ئېرىقچىسى ( 额上沟 ) (Superior Frontal Sulcus)
  پىشانە ئۈستى بۈدرىسىنى پىشانە ئوتتۇرا بۈدرىسىدىن ئايرىپ تۇرىدىغان بۇ ئېرىقچە، پىشانە رايونىنىڭ قۇرۇلمىسىدا مۇھىم رول ئوينايدۇ.

• پىشانە ئوتتۇرا بۈدرىسى ( 额中回 ) (Middle Frontal Gyrus)
  بۇ بۈدرە ئىجراچى ئىقتىدارلار، خىزمەت ئەستە ساقلاش ۋە دىققەتنى باشقۇرۇشقا قاتنىشىدۇ. ئۇ ئالدى بىلەن پىلانلاش ۋە بىر تەرەپ قىلىش ئىقتىدارىغا ياردەم بېرىدۇ.

• پىشانە ئاستى ئېرىقچىسى ( 额下沟 ) (Inferior Frontal Sulcus)
  پىشانە ئوتتۇرا بۈدرىسىنى پىشانە ئاستى بۈدرىسىدىن ئايرىپ تۇرىدىغان بۇ ئېرىقچە، تىل ۋە سۆزلەش رايونلىرى بىلەن مۇناسىۋەتلىك.

• پىشانە ئاستى بۇدرىسى ( 额下回 ) (Inferior Frontal Gyrus)
  بۇ بۈدرە سول پىشانە ئاستى بۈدۈرسى (Broca بروكا بۈدۈرسى ) رايونىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بولۇپ، سۆزلەشنى ئىشلەپچىقىرىش، گرامماتىكا ۋە تىلنى چۈشىنىشتە ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. ئۇ تىلنىڭ ئاۋاز قۇرۇلمىسىنى تەشكىللەشكە ياردەم بېرىدۇ.

• سىرتقى تەرەپ ئېرىقچە ( 外侧沟 ) (Lateral Sulcus / Sylvian Fissure)
  بۇ چوڭ ئېرىقچە پىشانە رايونى، چوققا ياپراقچە رايونى ۋە چىكە رايونىنى ئايرىپ تۇرىدۇ. ئۇ سۆزلەش، ئاڭلاش ۋە ئەسلىمە بىلەن مۇناسىۋەتلىك رايونلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان.

• چاناق بۈدرىسى ( 眶回 ) (Orbital Gyri)
  بۇ بۈدرىلەر ماڭلاي رايونىنىڭ ئاستى تەرىپىگە جايلاشقان بولۇپ، پۇراقنى بىر تەرەپ قىلىش، قارار چىقىرىش ۋە ھېسسىياتنى تەڭشەشتە رول ئوينايدۇ.

• چېكە ئۈستى بۈدرىسى ( 颞上回 ) (Superior Temporal Gyrus)
  بۇ بۈدرە ئاڭلاش پوستلاق قەۋىتىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بولۇپ، ئاۋاز ئۇچۇرلىرىنى پىششىقلاپ ئىشلەش ۋە تىلنى چۈشىنىشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ (Wernicke رايونىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ).

• چېكە ئۈستى ئېرىقچىسى ( 颞上沟 ) (Superior Temporal Sulcus)
  چېكە ئۈستى بۈدرىسىنى چېكە ئوتتۇرا بۈدرىسىدىن ئايرىپ تۇرىدىغان بۇ ئېرىقچە، ئىجتىمائىي بىلىش، چىراي ئىپادىلىرىنى تونۇش ۋە باشقىلارنىڭ مەقسىتىنى چۈشىنىشتە رول ئوينايدۇ.

• چېكە ئوتتۇرا بۈدرىسى ( 颞中回 ) (Middle Temporal Gyrus)
  بۇ بۈدرە كۆرۈش ۋە ئاڭلاش ئۇچۇرلىرىنى بىر گەۋدە قىلىش، يۈزلەرنى تونۇش ۋە يۇقىرى دەرىجىلىك كۆرۈش ئىقتىدارىغا قاتنىشىدۇ. ئۇ يەنە ئەسلىمە شەكىللەندۈرۈشتىمۇ رول ئوينايدۇ.

• چېكە ئاستى ئېرىقچىسى ( 颞下沟 ) (Inferior Temporal Sulcus)
  چېكە ئوتتۇرا بۈدرىسىنى چېكە ئاستى بۈدرىسىدىن ئايرىپ تۇرىدىغان بۇ ئېرىقچە، كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىشتا رول ئوينايدۇ.

ئومۇمىي مەزمۇن تونۇشتۇرۇش

مېڭە يېرىم شارىنىڭ سىرتقى يۈزى، يەنى چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتى، بىزنىڭ بىلىش ئىقتىدارىمىزنىڭ مەركىزى. ئۇ مۇرەككەپ بۈدۈرلەر ۋە ئېرىقچىلاردىن تەركىب تاپقان بولۇپ، بۇلار مېڭىنىڭ يۈز ئۆلچىمىنى زور دەرىجىدە ئاشۇرۇپ، تېخىمۇ كۆپ نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ سىغىشىغا شارائىت ھازىرلايدۇ. بۇ قۇرۇلمىلار مېڭىنى تۆت ئاساسلىق رايونغا ئايرىيدۇ:

• ماڭلاي رايونى (Frontal Lobe): بۇ رايون پىلانلاش، قارار چىقىرىش، مەسىلە ھەل قىلىش، سۆزلەش (Broca رايونى) ۋە ئىستىخىيەلىك ھەرىكەتنى كونترول قىلىش (مەركەز ئالدى بۈدرە) قاتارلىق ئىقتىدارلارغا مەسئۇل. ئۇ ئىجتىمائىي ھەرىكەت ۋە شەخسىيەتنىڭ شەكىللىنىشىدىمۇ ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.

• چوققا ياپراقچە رايونى (Parietal Lobe): بۇ رايون سېزىم ئۇچۇرلىرىنى پىششىقلاپ ئىشلەش (مەركەز ئارقا بۈدرىسى)، بوشلۇققا بولغان تونۇش، ئوبيېكتلارنى ئۈچ ئۆلچەملىك كۆرۈش ۋە دىققەتنى باشقۇرۇشقا قاتنىشىدۇ. ئۇ يەنە تىلنى چۈشىنىش ۋە ھېسابلاش ئىقتىدارىنىمۇ قوللايدۇ.

• چىكە رايونى (Temporal Lobe): بۇ رايون ئاڭلاش (Wernicke رايونى)، ئەسلىمە (مەسىلەن، مېڭە سەلپىسى)، ھېسسىياتنى بىر تەرەپ قىلىش ۋە چىرايلارنى تونۇشقا مەسئۇل. ئۇ كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنىمۇ پىششىقلاپ ئىشلەيدۇ.

• گەجگە رايونى (Occipital Lobe): بۇ رايون ئاساسلىقى كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىشقا مەسئۇل بولۇپ، كۆرگەن نەرسىلەرنى تونۇش ۋە چۈشىنىشكە ياردەم بېرىدۇ.

مېڭىدىكى بۇ ئوخشىمىغان بۈدۈر ۋە ئېرىقچىلارنىڭ ھەمكارلىشىشى ئارقىلىق ئىنسانلارنىڭ مۇرەككەپ بىلىش ئىقتىدارى ۋە ھەرىكەتلىرى ئەمەلگە ئاشىدۇ. مېڭىنىڭ ھەر بىر قىسمىنىڭ ئۆزىگە خاس ئىقتىدارى بولسىمۇ، ئۇلار بىر-بىرى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك بولۇپ، بىر پۈتۈن تورنى شەكىللەندۈرىدۇ. بۇ تورنىڭ ھەر قانداق بىر يېرىدىكى ئىقتىدار بۇزۇلۇش مېڭە ئىقتىدارىغا سەلبىي تەسىر كۆرسىتىدۇ.

نېرۋا ئىلمىدىكى ئىلگىرىلەشلەر بىزنىڭ مېڭىنىڭ قۇرۇلمىسى ۋە ئىقتىدارىنى تېخىمۇ چوڭقۇر چۈشىنىشىمىزگە ياردەم بەردى. رەسىمدە كۆرسىتىلگەن ئوخشىمىغان بۈدۈر ۋە ئېرىقچىلارنىڭ ناملىرى ۋە ئۇلارنىڭ خەنزۇچە، ئۇيغۇرچە ئىسىملىرى، شۇنداقلا ئىقتىدار چۈشەندۈرۈشلىرى مېڭە ئاناتومىيىسى ھەققىدە ئاساسىي چۈشەنچە بېرىدۇ. بۇ بىلىملەر نېرۋا كېسەللىكلىرىنى دىئاگنوز قويۇش ۋە داۋالاشتا، شۇنداقلا ئىنسانلارنىڭ بىلىش ئىقتىدارىنى چۈشىنىشتە مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.

مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ ئىقتىدارى ئىنتايىن جانلىق بولۇپ، ئېلاستىكلىق ئىقتىدارىغا ئىگە. يەنى مېڭە ئۆگىنىش ۋە تەجرىبە ئارقىلىق ئۆزگىرىش ۋە ماسلىشىش ئىقتىدارىغا ئىگە. بۇ ئىقتىدار يارىلىنىشتىن كېيىنكى ئەسلىگە كېلىش ۋە يېڭى بىلىملەرنى قوبۇل قىلىشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.