دۆڭچە مېڭە ۋە تۆۋەنكى دۆڭچە مېڭە يادرو توپلىرى ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

چوڭ مېڭە يېرىم شارلىرىنىڭ چوڭقۇر قىسمىغا جايلاشقان، ئارىلىق مېڭە (Diencephalon) دەپ ئاتىلىدىغان بىر ھالقىلىق رايون بار. بۇ رايون گەرچە كىچىك بولسىمۇ، لېكىن ئۇ پۈتۈن بەدەننىڭ ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىدىغان، ھېسسىياتنى تەڭشەيدىغان، ھورمونلارنى كونترول قىلىدىغان ۋە ھاياتلىقنى ساقلايدىغان ئاساسلىق ئىقتىدارلارنى باشقۇرىدىغان ئىككى مۇھىم قۇرۇلمىنى — دۆڭچە مېڭە (Thalamus) ۋە تۆۋەنكى دۆڭچە مېڭە (Hypothalamus) نى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. دۆڭچە مېڭە چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ «باش كاتىپى» غا ئوخشىسا، تۆۋەنكى دۆڭچە مېڭە بەدەننىڭ «ئاپتوماتىك باشقۇرغۇچىسى» غا ئوخشايدۇ.

بۇ ئىككى قۇرۇلمىنىڭ ھەر ئىككىلىسى نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ ئۆزگىچە توپلىمى — يەنى «يادرولار» دىن تۈزۈلگەن. ھەر بىر يادرو توپى ئۆزىگە خاس ۋەزىپىنى ئۆتەيدۇ ھەمدە مېڭىنىڭ باشقا قىسىملىرى بىلەن مۇرەككەپ نېرۋا يوللىرى ئارقىلىق زىچ باغلانغان. بۇ رەسىملەردە دەل مۇشۇ ئىككى ھاياتىي مۇھىم قۇرۇلمىنىڭ ئىچكى يادرو توپلىرىنىڭ ئورۇنلىشىشى ۋە ئۆزئارا مۇناسىۋىتى ئۈلگە شەكىلدە كۆرسىتىلگەن. بۇلارنى چۈشىنىش ئارقىلىق، بىز ئاڭ، سېزىم، ھەرىكەت، ھېسسىيات ۋە بەدەننىڭ ئىچكى مۇھىت مۇقىملىقىنىڭ قانداق تەڭشىلىدىغانلىقى ھەققىدە تېخىمۇ چوڭقۇر چۈشەنچىگە ئېرىشەلەيمىز.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

تۆۋەنكى دۆڭچە مېڭە يادرو توپلىرى ئۈلگە رەسىمى
(Schematic diagram of hypothalamic nuclei, 下丘脑核团模式图)

تۆۋەنكى دۆڭچە مېڭە (Hypothalamus) ئاپتوماتىك نېرۋا سىستېمىسى ۋە ئىچكى ئاجراتما سىستېمىسىنىڭ ئەڭ يۇقىرى دەرىجىلىك باشقۇرۇش مەركىزى ھېسابلىنىدۇ. ئۇ بەدەننىڭ ئىچكى مۇھىت مۇقىملىقىنى (homeostasis) ساقلاشتىكى ھالقىلىق رولى بىلەن تونۇلغان بولۇپ، بەدەن تېمپېراتۇرىسى، ئاچلىق-توقلۇق، ئۇسسۇزلۇق، ئۇيقۇ-ئويغىنىش دەۋرىيلىكى، ھېسسىيات ۋە جىنسىي ھەرىكەت قاتارلىق ئاساسلىق ھاياتلىق پائالىيەتلىرىنى تەڭشەيدۇ. ئۇ گىپوفىز بېزى (pituitary gland) بىلەن بىۋاسىتە تۇتىشىش ئارقىلىق، پۈتۈن بەدەننىڭ ھورمون سىستېمىسىنى كونترول قىلىدۇ، شۇڭا ئۇ «نېرۋا-ئىچكى ئاجراتما سىستېمىسىنىڭ كۆۋرۈكى» دەپمۇ ئاتىلىدۇ.

• تۆۋەنكى دۆڭچە مېڭە سىرتقى تەرەپ رايونى (Lateral hypothalamic area, 下丘脑外侧区)
  بۇ رايون «ئاچلىق مەركىزى» دەپمۇ ئاتىلىدۇ، ئۇ تاماق يېيىش ئىستىكىنى قوزغىتىشقا مەسئۇل. بۇ رايون زەخىملەنگەندە، ھايۋانلار تاماق يېيىشنى رەت قىلىدۇ.
• شورىغۇچ – دۆڭچە مېڭە تۇتامى (Mammillothalamic tract, 乳头丘脑束)
  شورىغۇچىسىمان تەننى دۆڭچە مېڭىنىڭ ئالدىنقى يادروسى بىلەن تۇتاشتۇرىدىغان مۇھىم نېرۋا يولى. ئۇ خاتىرىنى شەكىللەندۈرۈش ۋە ھېسسىياتنى بىر تەرەپ قىلىشقا قاتنىشىدىغان Papez ئايلانمىسىنىڭ بىر قىسمى.
• تۆۋەنكى دۆڭچە مېڭە ئارقا يادروسى (Posterior hypothalamic nucleus, 下丘脑后核)
  بۇ يادرو سىمپاتىك نېرۋا سىستېمىسىنى قوزغىتىشقا مەسئۇل بولۇپ، بەدەن تېمپېراتۇرىسىنى ئۆستۈرۈش (مەسىلەن، تىترەش) ۋە قان بېسىمىنى ئاشۇرۇش قاتارلىق ئىنكاسلارنى پەيدا قىلىدۇ.
• تۆۋەنكى دۆڭچە مېڭە دۈمبە ئىچكى تەرەپ يادروسى (Dorsomedial hypothalamic nucleus, 下丘脑背内侧核)
  بۇ يادرو قان بېسىمى، يۈرەك سوقۇشى ۋە ھېسسىياتلىق ھەرىكەتلەرنى (مەسىلەن، غەزەپلىنىش) تەڭشەشكە قاتنىشىدۇ.
• تۆۋەنكى دۆڭچە مېڭە قورساق ئىچكى تەرەپ يادروسى (Ventromedial hypothalamic nucleus, 下丘脑腹内侧核)
  بۇ يادرو «توقلۇق مەركىزى» دەپ ئاتىلىدۇ، ئۇ توقلۇق ھېسسىياتىنى پەيدا قىلىپ، تاماق يېيىشنى توختىتىدۇ. بۇ رايون زەخىملەنگەندە، تويماسلىق ۋە سەمىرىپ كېتىش كېلىپ چىقىدۇ.
• يايسىمان يادرو (Arcuate nucleus, 弓状核)
  بۇ يادرو گىپوفىز بېزىنىڭ ھورمون ئاجرىتىشىنى كونترول قىلىدىغان نۇرغۇنلىغان ھورمونلارنى ئىشلەپچىقىرىدۇ. ئۇ يەنە ئاچلىق ۋە توقلۇق سىگناللىرىنى بىر تەرەپ قىلىدىغان مۇھىم مەركەز.
• كۆرۈش ئۈستى – مېڭە ئاستى بېزى تۇتامى (Supraopticohypophysial tract, 视上垂体束)
  كۆرۈش ئۈستى يادروسى ۋە قېرىنچە يان يادروسىدا ئىشلەپچىقىرىلغان ھورمونلارنى (ئانتىدىئۇرېتىك ھورمون ۋە ئوكسىتوسىن) گىپوفىز بېزىنىڭ ئارقا قانىتىگە يەتكۈزىدىغان نېرۋا يولى.
• قېرىنچە يېنى ھىپوفىز تۇتامى (Paraventriculohypophysial tract, 室旁垂体束)
  يۇقىرىقى يولغا ئوخشاش، قېرىنچە يان يادروسىدىن چىققan ھورمونلارنى گىپوفىز بېزىگە يەتكۈزىدۇ.
• ۋارونكا (Infundibulum / Pituitary stalk, 漏斗)
  تۆۋەنكى دۆڭچە مېڭىنى گىپوفىز بېزى (pituitary gland) بىلەن تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان قۇرۇلما.
• مېڭە ئاستى بېزى ئارىلىق قىسمى (Pars intermedia of pituitary, 垂体中间部)
  گىپوفىز بېزىنىڭ ئالدىنقى ۋە ئارقا قانىتى ئارىسىدىكى كىچىك رايون.
• ئارقا قانىتى (نېرۋا ھىپوفىز) (Posterior pituitary / Neurohypophysis, 后叶神经垂体)
  گىپوفىز بېزىنىڭ ئارقا قىسمى بولۇپ، ئۆزى ھورمون ئىشلەپچىقارمايدۇ، پەقەت تۆۋەنكى دۆڭچە مېڭىدىن كەلگەن ھورمونلارنى ساقلايدۇ ۋە ئاجرىتىدۇ.
• مېڭە ئاستى بېزى يىراق قىسمى (Pars distalis of pituitary, 垂体远部)
  گىپوفىز بېزىنىڭ ئالدىنقى قانىتى بولۇپ، ئۆسۈش ھورمۇنى، قالقانسىمان بەزنى غىدىقلىغۇچى ھورمون قاتارلىق نۇرغۇنلىغان مۇھىم ھورمونلارنى ئىشلەپچىقىرىدۇ.
• كۆرۈش ئۈستى يادروسى (Supraoptic nucleus, 视上核)
  ئاساسلىقى ئانتىدىئۇرېتىك ھورمون (ADH) نى ئىشلەپچىقىرىدۇ، بۇ ھورمون بەدەندىكى سۇ مىقدارىنى تەڭشەيدۇ.
• كۆرۈش ئالدى ئىچكى تەرەپ يادروسى ۋە سىرتقى تەرەپ يادروسى (Medial and lateral preoptic nuclei, 视前内侧核视前外侧核)
  بۇ رايون بەدەن تېمپېراتۇرىسىنى تەڭشەش (ئاساسلىقى ئىسسىقلىقنى تارقىتىش) ۋە جىنسىي ھەرىكەتنى كونترول قىلىشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• ئالدى يادرو (Anterior hypothalamic nucleus, 前核)
  پاراسیمپاتىك نېرۋا سىستېمىسىنى قوزغىتىشقا مەسئۇل بولۇپ، بەدەن تېمپېراتۇرىسىنى تۆۋەنلىتىش (مەسىلەن، تەرلەش) ۋە يۈرەك سوقۇشىنى ئاستىلىتىش قاتارلىق ئىقتىدارلارنى ئۆتەيدۇ.
• قېرىنچە يان يادروسى (Paraventricular nucleus, 室旁核)
  ئاساسلىقى ئوكسىتوسىن (Oxytocin) نى ئىشلەپچىقىرىدۇ، شۇنداقلا باشقا نۇرغۇنلىغان ھورمون ۋە نېرۋا سىگناللىرىنى تەڭشەشكە قاتنىشىدۇ.
• ئالدى بىرلەشمە (Anterior commissure, 前连合)
  ئىككى چوڭ مېڭە يېرىم شارىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان نېرۋا تالاسى باغلىمى.
• گۈمبەز (Fornix, 穹窿)
  لىمبىك سىستېمىسىنىڭ (limbic system) مۇھىم بىر قىسمى بولۇپ، سەقەنقۇر (دېڭىزئاتى)نى (hippocampus) تۆۋەنكى دۆڭچە مېڭە بىلەن تۇتاشتۇرىدۇ. ئۇ خاتىرە ۋە ھېسسىياتتا مۇھىم رول ئوينايدۇ.

دۆڭچە مېڭە يادرو توپلىرى ئۈلگە رەسىمى
(Schematic diagram of thalamic nuclei, 丘脑核团模式图)

دۆڭچە مېڭە (Thalamus) چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ «ئالدىنقى ئىشخانىسى» ياكى «دەرۋازىسى» دەپ ئاتىلىدۇ. پۇراق سېزىمىدىن باشقا بارلىق سېزىم ئۇچۇرلىرى (كۆرۈش، ئاڭلاش، تېگىشىش، ئاغرىق) چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىگە يېتىپ بېرىشتىن ئىلگىرى، چوقۇم دۆڭچە مېڭىدىكى مۇناسىپ يادرولاردا بىر قېتىم بىر تەرەپ قىلىنىشى ۋە قايتا يوللىنىشى كېرەك. ئۇ پەقەتلا بىر ۋاسىتىچى پونكىت بولۇپلا قالماي، يەنە ئۇچۇرلارنى سۈزۈش، بىر گەۋدىلەشتۈرۈش ۋە تەڭشەش رولىنىمۇ ئوينايدۇ. بۇنىڭدىن باشقا، دۆڭچە مېڭە يەنە ھەرىكەتنى كونترول قىلىش، ئاڭ، ئۇيقۇ ۋە ئويغىنىشنى ساقلاش قاتارلىق يۇقىرى دەرىجىلىك مېڭە ئىقتىدارلىرىغىمۇ قاتنىشىدۇ.

• ئالدى يادرو (Anterior nucleus, 前核)
  لىمبىك سىستېمىسى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولۇپ، يېڭى خاتىرىلەرنى شەكىللەندۈرۈش ۋە ھېسسىياتنى بىر تەرەپ قىلىشقا قاتنىشىدۇ.
• تورسىمان يادرو (Reticular nucleus, 网状核)
  باشقا دۆڭچە مېڭە يادرولىرىغا ئوخشىمايدىغىنى، بۇ يادرو چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىگە ئۇچۇر ئەۋەتمەيدۇ، بەلكى باشقا دۆڭچە مېڭە يادرولىرىنىڭ پائالىيىتىنى تورمۇزلاپ، ئۇچۇرلارنى «سۈزۈش» رولىنى ئوينايدۇ.
• دۈمبە سىرتقى تەرەپ يادروسى (Lateral dorsal nucleus, 背外侧核)
  بۇ يادرو لىمبىك سىستېمىسى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك بولۇپ، ھېسسىيات ۋە خاتىرە ئىقتىدارىغا قاتنىشىدۇ.
• قورساق ئالدى يادروسى (Ventral anterior nucleus, VA, 腹前核)
  ھەرىكەتنى پىلانلاش ۋە قوزغىتىشقا قاتنىشىدۇ. ئۇ ئاساسلىقى ئاساسىي گانگلىيادىن (basal ganglia) كەلگەن ئۇچۇرلارنى قوبۇل قىلىپ، ھەرىكەت پوستلاق قەۋىتىگە يەتكۈزىدۇ.
• ئارقا سىرتقى تەرەپ يادروسى (Lateral posterior nucleus, LP, 后外侧核)
  بۇ يادرو كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى بىر گەۋدىلەشتۈرۈش ۋە چۈشىنىشكە ياردەم بېرىدۇ.
• قورساق سىرتقى تەرەپ يادروسى (Ventral lateral nucleus, VL, 腹外侧核)
  ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇشقا قاتنىشىدۇ. ئۇ ئاساسلىقى كىچىك مېڭىدىن كەلگەن ئۇچۇرلارنى قوبۇل قىلىپ، ھەرىكەت پوستلاق قەۋىتىگە يەتكۈزىدۇ.
• قورساق ئارقا سىرتقى تەرەپ يادروسى (Ventral posterolateral nucleus, VPL, 腹后外侧核)
  بەدەندىن كەلگەن تېگىشىش، ئاغرىق، تېمپېراتۇرا ۋە ھەرىكەت سېزىمى قاتارلىق بارلىق ئۇچۇرلارنى قوبۇل قىلىدىغان ئاساسلىق سېزىم يادروسى.
• قورساق ئارقا ئىچكى تەرەپ يادروسى (Ventral posteromedial nucleus, VPM, 腹后内侧核)
  يۈز قىسمىدىن كەلگەن سېزىم ئۇچۇرلىرى (ئۈچ ئاچا نېرۋا ئارقىلىق) ۋە تەم سەزگۈسى ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىدۇ.
• سىرتقى تەرەپ تىزسىمان تەن (Lateral geniculate body, LGB, 外侧膝状体)
  كۆرۈش يولىدىكى ئاساسلىق ۋاسىتىچى مەركەز بولۇپ، كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى كۆرۈش پوستلاق قەۋىتىگە يەتكۈزىدۇ.
• ئىچكى تەرەپ تىزسىمان تەن (Medial geniculate body, MGB, 内侧膝状体)
  ئاڭلاش يولىدىكى ئاساسلىق ۋاسىتىچى مەركەز بولۇپ، ئاڭلاش ئۇچۇرلىرىنى ئاڭلاش پوستلاق قەۋىتىگە يەتكۈزىدۇ.
• مەركىزىي ئوتتۇرا يادروسى (Centromedian nucleus, 中央中核)
  ئاڭ سەۋىيەسىنى ساقلاش، ئويغىنىش ۋە ئاغرىق سېزىمىنى بىر تەرەپ قىلىشقا قاتنىشىدىغان مۇھىم يادرو.
• گەجگە (Pulvinar, 枕)
  دۆڭچە مېڭىدىكى ئەڭ چوڭ يادرو بولۇپ، كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىش، دىققەت ۋە تىل ئىقتىدارى قاتارلىق مۇرەككەپ ئىقتىدارلارغا قاتنىشىدۇ.
• تاختا ئىچى يادروسى (Intralaminar nuclei, 板内核)
  ئىچكى يۇلۇنلۇق تاختا ئىچىگە جايلاشقان يادرولار توپلىمى بولۇپ، ئاڭ ۋە ئويغىنىشنى ساقلاشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• دۈمبە ئىچكى تەرەپ يادروسى (Mediodorsal nucleus, 背内侧核)
  پىشانە بۆلىكى پوستلاق قەۋىتى بىلەن زىچ باغلانغان بولۇپ، خاتىرە، پىلانلاش ۋە ھېسسىياتنى كونترول قىلىش قاتارلىق يۇقىرى دەرىجىلىك ئىقتىدارلارغا قاتنىشىدۇ.
• دەل ئوتتۇرا يادرو (Midline nuclei, 正中核)
  ئۈچىنچى مېڭە قوۋزىقىنىڭ يېنىغا جايلاشقان بولۇپ، لىمبىك سىستېمىسى بىلەن مۇناسىۋەتلىك.
• ئىچكى يۇلۇنلۇق تاختا (Internal medullary lamina, 内髓板)
  «Y» شەكىللىك ئاق ماددا قەۋىتى بولۇپ، دۆڭچە مېڭىنى ئالدىنقى، ئىچكى ۋە سىرتقى ئۈچ چوڭ يادرو توپىغا ئايرىيدۇ.

مېڭىنىڭ ئىككى چوڭ مەركىزىنىڭ ھەمكارلىقى

گەرچە دۆڭچە مېڭە ۋە تۆۋەنكى دۆڭچە مېڭە ئۆز ئالدىغا ئوخشىمىغان ۋەزىپىلەرنى ئۆتىسىمۇ، لېكىن ئۇلار ئۆزئارا زىچ ھەمكارلىشىپ، بەدەننىڭ سىرتقى ۋە ئىچكى مۇھىتقا ماسلىشىشىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ. تۆۋەنكى دۆڭچە مېڭە بەدەننىڭ ئىچكى ھالىتىدىكى ئۆزگىرىشلەرنى (مەسىلەن، قاندىكى شېكەر مىقدارى، تېمپېراتۇرا) سەزگەندە، ئۇ دۆڭچە مېڭە ۋە لىمبىك سىستېمىسى ئارقىلىق ھېسسىيات ۋە ھەرىكەت ئىنكاسىنى قوزغىتىدۇ. مەسىلەن، قورساق ئاچقاندا، تۆۋەنكى دۆڭچە مېڭە ئاچلىق ھېسسىياتىنى پەيدا قىلىپلا قالماي، يەنە دۆڭچە مېڭە ۋە چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتى ئارقىلىق بىزنى تاماق ئىزدەشكە ئۈندەيدۇ.

بۇ ئىككى قۇرۇلمىنىڭ كىلىنىكىلىق ئەھمىيىتى ئىنتايىن زور.

• دۆڭچە مېڭە زەخىملەنگەندە: ئاساسلىقى سېزىم توسقۇنلۇقى كېلىپ چىقىدۇ. مەسىلەن، قورساق ئارقا يادرولىرى زەخىملەنسە، بەدەننىڭ قارشى تەرىپىدىكى بارلىق سېزىملەر يوقىلىدۇ. بەزىدە «دۆڭچە مېڭە ئاغرىقى» دەپ ئاتىلىدىغان ئېغىر، داۋالاشقا قىيىن بولغان ئاغرىق كېلىپ چىقىدۇ.
• تۆۋەنكى دۆڭچە مېڭە زەخىملەنگەندە: ئىچكى ئاجراتما سىستېمىسىنىڭ قالايمىقانلىشىشى، تېمپېراتۇرا تەڭشەش ئىقتىدارىنىڭ بۇزۇلۇشى، نورمالسىز ئىştah (ئەنسىزلىك ياكى تويماسلىق)، ئۇيقۇ توسالغۇسى ۋە ھېسسىياتنىڭ تۇراقسىزلىقى قاتارلىق كۆپ خىل ئالامەتلەر كۆرۈلىدۇ.

خۇلاسىلىغاندا، دۆڭچە مېڭە ۋە تۆۋەنكى دۆڭچە مېڭە ئارىلىق مېڭىنىڭ ئىككى يادرولۇق قىسمى بولۇپ، بىرى سىرتقى دۇنيانىڭ ئۇچۇرلىرىنى، يەنە بىرى ئىچكى دۇنيانىڭ ھالىتىنى باشقۇرىدۇ. ئۇلارنىڭ مۇرەككەپ يادرو توپلىرى ۋە نېرۋا يوللىرى ئارقىلىق ئۆزئارا ھەمكارلىشىشى، بىزنىڭ ساغلام، مۇقىم ۋە ئاڭلىق ھايات كەچۈرۈشىمىزنىڭ ئاساسىدۇر.