غەلۋىر سۆڭەك ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

غەلۋىر سۆڭەك: باش سۆڭەكنىڭ مەركىزىدىكى مۇرەككەپ قۇرۇلما

باش سۆڭىكىمىز نۇرغۇنلىغان سۆڭەكلەرنىڭ ئۆزئارا بىرىكىشىدىن ھاسىل بولغان مۇرەككەپ بىر ئەزا بولۇپ، ھەر بىر سۆڭەكنىڭ ئۆزىگە خاس شەكلى ۋە فىزىئولوگىيىلىك رولى بار. بۇ سۆڭەكلەر ئىچىدە، غەلۋىر سۆڭەك ئۆزىنىڭ ئالاھىدە ئورنى ۋە مۇرەككەپ قۇرۇلمىسى بىلەن ئاناتومىيەدە مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ. ئۇ باش سۆڭەكنىڭ مەركىزىگە، ئىككى كۆز ئالمىسىنىڭ ئارىلىقىغا جايلاشقان بولۇپ، بۇرۇن بوشلۇقى بىلەن مېڭە بوشلۇقىنى ئايرىپ تۇرىدىغان مۇھىم توسۇق ھېسابلىنىدۇ. غەلۋىر سۆڭەكنىڭ نامى ئۇنىڭ غەلۋىرگە ئوخشاش كۆپ تۆشۈكچىلىك قۇرۇلمىسىدىن كەلگەن بولۇپ، بۇ قۇرۇلما پۇراق سېزىمى نېرۋىلىرىنىڭ ئۆتۈشىگە شارائىت يارىتىپ بېرىدۇ.

غەلۋىر سۆڭەك گەرچە كىچىك ھەم يېنىك بولسىمۇ، ئۇنىڭ فۇنكسىيەسى كۆپ خىل ۋە ھاياتىي ئەھمىيەتكە ئىگە. ئۇ بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ ئۈستۈنكى قىسمى، كۆز ئويمىنىنىڭ ئىچكى تېمى ۋە بۇرۇن پەردىسىنىڭ شەكىللىنىشىگە قاتنىشىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، ئۇنىڭ ئىچىدىكى ھاۋا كاتەكچىلىرى نەپەسلىنىش جەريانىدا ھاۋانى نەمدەش، ئىسسىتىش ۋە تازىلاش رولىنى ئوينايدۇ. بۇ ماقالىدە، غەلۋىر سۆڭەكنىڭ ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىسى، ئۇنىڭ ھەرقايسى تەركىبىي قىسىملىرىنىڭ رولى ۋە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى رەسىملەرگە بىرلەشتۈرۈلۈپ، كەسپىي ھەم چۈشىنىشلىك قىلىپ تونۇشتۇرۇلىدۇ.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەىلمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

غەلۋىر سۆڭەكنىڭ ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىسى

• غەلۋىر سۆڭەك (Ethmoid bone, 筛骨)
  غەلۋىر سۆڭەك باش سۆڭەكنىڭ ئوتتۇرا قىسمىغا جايلاشقان تاق سۆڭەك بولۇپ، كۆپۈكسىمان يېنىك قۇرۇلمىغا ئىگە. ئۇ بۇرۇن بوشلۇقىنى مېڭە بوشلۇقىدىن ئايرىپ تۇرىدۇ ھەمدە كۆز ئويمىنىنىڭ ئىچكى تېمى، بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ ئۈستى ۋە يان تېمى، شۇنداقلا بۇرۇن پەردىسىنىڭ شەكىللىنىشىگە قاتنىشىدۇ. ئۇنىڭ مۇرەككەپ قۇرۇلمىسى پۇراق سېزىمى، نەپەسلىنىش ۋە بۇرۇن ئەتراپى بوشلۇقلىرىنىڭ ساغلاملىقى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم. غەلۋىر سۆڭەك ئاساسلىقى غەلۋىر تاختىسى، تىك تاختا ۋە غەلۋىر سۆڭەك ئېزىتقۇ يولىدىن ئىبارەت ئۈچ قىسىمدىن تەركىب تاپىدۇ.

غەلۋىر سۆڭەك ئۈستى تەرەپتىن كۆرۈنۈشى ( Ethmoid bone superior view 筛骨上面观 )

غەلۋىر سۆڭەك ئارقا تەرىپىدىن كۆرۈنۈش ( Ethmoid bone posterior view 筛骨后面观 )

باش سۆڭەك تاجىسىمان كەسمىسىنىڭ ئارقا كۆرۈنۈشى – غەلۋىر كاتەكچىلىرىنى كۆرسىتىش ( 颅骨冠状切的后面观-筛骨小房 )

• غەلۋىر تاختىسى (Ethmoidal plate, 筛板)
  بۇ غەلۋىرگە ئوخشاش نۇرغۇن كىچىك تۆشۈكچىلەردىن تەركىب تاپقان نېپىز سۆڭەك تاختىسى بولۇپ، بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ ئۈستۈنكى قىسمىنى ھاسىل قىلىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق رولى پۇراق سېزىمى نېرۋا تالالىرىنىڭ بۇرۇن بوشلۇقىدىن ئۆتۈپ، مېڭىدىكى پۇراق سېزىمى لامپۇچكىسىغا تۇتىشىشىغا يول ئېچىپ بېرىش.
• غەلۋىر تۆشۈكى (Ethmoidal foramina, 筛孔)
  بۇلار غەلۋىر تاختىسى ئۈستىگە جايلاشقان كۆپلىگەن كىچىك تۆشۈكلەر بولۇپ، پۇراق سېزىمى نېرۋا تالالىرىنىڭ ئۆتۈش يولى ھېسابلىنىدۇ. بۇ تۆشۈكلەر پۇراق مولېكۇلىلىرىنىڭ سىگنالىنى مېڭىگە يەتكۈزۈپ، پۇراق سېزىمىنى شەكىللەندۈرۈشنىڭ ئاساسى.
• توخو تاجىسى (Crista galli, 鸡冠)
  غەلۋىر تاختىسىنىڭ ئوتتۇرا قىسمىدىن يۇقىرىغا قاراپ چىقىپ تۇرىدىغان، توخونىڭ تاجىسىغا ئوخشايدىغان ئۆسۈك. ئۇنىڭ ئاساسلىق رولى مېڭىنى ئوراپ تۇرىدىغان قاتتىق پەردىنىڭ بىر قىسمى بولغان چوڭ مېڭە ئورغىقىنىڭ (falx cerebri) ئالدىنقى ئۇچىنى بېكىتىپ تۇرۇش.
• توخو تاجا قانىتى (Alae of crista galli, 鸡冠翼)
  توخو تاجىسىنىڭ ئىككى يېنىدىكى كىچىك قاناتسىمان قۇرۇلما. ئۇلار پېشانە سۆڭىكى بىلەن بىرلىشىپ، ئالدىنقى باش سۆڭەك ئويمىنىنىڭ بىر قىسمىنى ھاسىل قىلىدۇ.
• تىك تاختا (Perpendicular plate, 垂直板)
  بۇ غەلۋىر تاختىسىدىن تۆۋەنگە قاراپ سوزۇلغان نېپىز، تىك سۆڭەك تاختىسىدۇر. ئۇ ساپانسىمان سۆڭەك (vomer) بىلەن بىرلىشىپ، بۇرۇن پەردىسىنىڭ ئۈستۈنكى ۋە ئارقا قىسمىنى ھاسىل قىلىدۇ ھەمدە ئىككى بۇرۇن بوشلۇقىنى ئايرىپ تۇرىدۇ.
• غەلۋىر سۆڭەك ئېزىتقۇ يولى (Ethmoidal labyrinth, 筛骨迷路)
  بۇ قۇرۇلما تىك تاختىنىڭ ئىككى تەرىپىگە جايلاشقان بولۇپ، نۇرغۇنلىغان نېپىز سۆڭەك تاملىرىدىن ھاسىل بولغان كىچىك ھاۋا كاتەكچىلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ كاتەكچىلەر بۇرۇن ئەتراپى بوشلۇقلىرىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، ھاۋانى نەمدەش ۋە سۈزۈشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• چاناق تاختىسى (Orbital plate, 眶板)
  بۇ غەلۋىر سۆڭەك ئېزىتقۇ يولىنىڭ سىرتقى يۈزىنى قاپلاپ تۇرىدىغان ئىنتايىن نېپىز سۆڭەك تاختىسى بولۇپ، كۆز ئويمىنىنىڭ ئىچكى تېمىنى ھاسىل قىلىدۇ. ئۇ كۆز ئالمىسىنى غەلۋىر كاتەكچىلىرىدىكى يۇقۇملىنىشتىن قوغداشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• بۇرۇن ئوتتۇرا قالقىنى (Middle nasal concha, 中鼻甲)
  غەلۋىر سۆڭەك ئېزىتقۇ يولىنىڭ ئىچكى تېمىدىن بۇرۇن بوشلۇقىغا سوزۇلۇپ چىققان ئىككى سۆڭەك ئۆسۈكىنىڭ بىرى. ئۇ ھاۋا ئېقىمىنى تەڭشەپ، ھاۋانىڭ بۇرۇن شىللىق پەردىسى بىلەن ئۇچرىشىش يۈزىنى كېڭەيتىدۇ.
• غەلۋىر كاتەكچىلىرى (Ethmoidal air cells, 筛骨小房)
  بۇلار غەلۋىر سۆڭەك ئېزىتقۇ يولى ئىچىگە جايلاشقان كۆپ ساندىكى كىچىك ھاۋا بوشلۇقلىرىدۇر. بۇ كاتەكچىلەر ئالدىنقى، ئوتتۇرا ۋە ئارقا گۇرۇپپىلارغا بۆلۈنىدىغان بولۇپ، بۇرۇن بوشلۇقىغا ئېچىلىدۇ ۋە شىلىمشىق سۇيۇقلۇق ئىشلەپچىقىرىپ بۇرۇننى ساغلام تۇتۇشقا ياردەم بېرىدۇ.
• بۇرۇن يۇقىرى قالقىنى (Superior nasal concha, 上鼻甲)
  ئوتتۇرا بۇرۇن قالقىنىنىڭ ئۈستىگە جايلاشقان، غەلۋىر سۆڭەككە تەۋە بولغان كىچىكراق سۆڭەك ئۆسۈكى. ئۇ پۇراق سېزىمى رايونىنى قوغداشقا ياردەم بېرىدۇ ھەمدە ئارقا غەلۋىر كاتەكچىلىرىنىڭ ئېقىپ چىقىش يولىنى ھاسىل قىلىدۇ.
• ئىلمەك ئۆسۈك (Uncinate process, 钩突)
  غەلۋىر سۆڭەك ئېزىتقۇ يولىنىڭ ئالدىنقى-تۆۋەن قىسمىدىن چىقىپ تۇرىدىغان ئورغاق شەكىللىك نېپىز سۆڭەك. ئۇ ئۈستۈنكى ئېڭەك بوشلۇقى (maxillary sinus) ۋە پېشانە بوشلۇقى (frontal sinus) نىڭ شىلىمشىق سۇيۇقلۇقلىرىنىڭ ئېقىپ چىقىش يولىنى شەكىللەندۈرۈشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• چاناق (Orbit, 眶)
  كۆز ئالمىسى ۋە ئۇنىڭ قوشۇمچە ئەزالىرى جايلاشقان سۆڭەك ئويمىنى. غەلۋىر سۆڭەكنىڭ چاناق تاختىسى بۇ ئويماننىڭ ئىچكى تېمىنى ھاسىل قىلىدۇ.
• بۇرۇن ئوتتۇرا يولى (Middle meatus, 中鼻道)
  ئوتتۇرا بۇرۇن قالقىنى بىلەن تۆۋەنكى بۇرۇن قالقىنى ئارىسىدىكى بوشلۇق. پېشانە بوشلۇقى، ئۈستۈنكى ئېڭەك بوشلۇقى ۋە ئالدىنقى غەلۋىر كاتەكچىلىرىنىڭ ئېغىزى مۇشۇ يەرگە ئېچىلىدۇ.
• بۇرۇن تۆۋەن يولى (Inferior meatus, 下鼻道)
  تۆۋەنكى بۇرۇن قالقىنى بىلەن بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ ئاستىنقى قىسمى ئارىسىدىكى بوشلۇق.كۆز يېشى نەيچىسى (nasolacrimal duct) مۇشۇ جايغا ئېچىلىپ، كۆز ياشلىرىنى بۇرۇن بوشلۇقىغا ئېقىتىدۇ.
• يۇقىرىقى ئېڭەك سۆڭىكى (Maxilla, 上颌骨)
  يۈز قىسمىدىكى ئەڭ چوڭ جۈپ سۆڭەكلەرنىڭ بىرى بولۇپ، ئۈستۈنكى چىشلارنى كۆتۈرۈپ تۇرىدۇ. ئۇ غەلۋىر سۆڭەك بىلەن تۇتىشىپ، كۆز ئويمىنىنىڭ ئاستىنقى قىسمى ۋە بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ يان تېمىنى ھاسىل قىلىدۇ.
• ساپانسىمان سۆڭەك (Vomer, 犁骨)
  بۇرۇن پەردىسىنىڭ ئارقا-تۆۋەن قىسمىنى ھاسىل قىلىدىغان يالپاق، تاق سۆڭەك. ئۇ غەلۋىر سۆڭەكنىڭ تىك تاختىسى بىلەن بىرلىشىپ، بۇرۇن بوشلۇقىنى ئىككىگە ئايرىيدۇ.
• بۇرۇن تۆۋەن قالقىنى (Inferior nasal concha, 下鼻甲)
  مۇستەقىل بىر جۈپ سۆڭەك بولۇپ، بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ يان تېمىغا جايلاشقان.ئۇ باشقا قالقانلارغا ئوخشاش ھاۋا ئېقىمىنى تەڭشەش ۋە ھاۋانى ئىسسىتىش، نەمدەش رولىنى ئوينايدۇ.
• يۇقىرىقى ئېڭەك كاۋىكى (Maxillary sinus, 上颌窦)
  يۇقىرىقى ئېڭەك سۆڭىكى ئىچىدىكى چوڭ ھاۋا بوشلۇقى بولۇپ، بۇرۇن ئەتراپى بوشلۇقلىرىنىڭ ئەڭ چوڭى ھېسابلىنىدۇ. ئۇنىڭ ئېغىزى ئوتتۇرا بۇرۇن يولىغا ئېچىلىدۇ.
• بۇرۇن يۇقىرىقى يولى (Superior meatus, 上鼻道)
  يۇقىرى ۋە ئوتتۇرا بۇرۇن قالقانلىرى ئارىسىدىكى تار بوشلۇق. ئارقا غەلۋىر كاتەكچىلىرىنىڭ ئېغىزى مۇشۇ جايغا ئېچىلىدۇ.

غەلۋىر سۆڭەكنىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى ۋە خۇلاسە

غەلۋىر سۆڭەك ئورنىنىڭ ئالاھىدىلىكى ۋە نازۇك قۇرۇلمىسى سەۋەبىدىن، يۈز-باش قىسمى زەخىملەنگەندە ئاسان سۇنۇپ كېتىدۇ. مەسىلەن، قاتناش ھادىسىسىدە باش művelet تاختىسىغا سوقۇلغاندا ياكى ئېگىزدىن يىقىلغاندا غەلۋىر سۆڭەككە زىيان يېتىشى مۇمكىن. غەلۋىر تاختىسى سۇنغاندا، مېڭە-ئومۇرتقا سۇيۇقلۇقى بۇرۇندىن ئېقىپ چىقىش (CSF rhinorrhea) ئەھۋالى كۆرۈلۈشى، شۇنداقلا پۇراق سېزىمى نېرۋىلىرى زەخىملىنىپ، پۇراق سېزىمىنى يوقىتىش (anosmia) كېلىپ چىقىشى مۇمكىن. بۇ تۆشۈكلەر يەنە باكتېرىيە ۋە ۋىرۇسلارنىڭ بۇرۇن بوشلۇقىدىن مېڭىگە كىرىدىغان يولى بولۇپ قېلىپ، مېڭە پەردە ياللۇغى (meningitis) غا سەۋەبچى بولالايدۇ.

غەلۋىر سۆڭەكنىڭ چاناق تاختىسى ئىنتايىن نېپىز بولغاچقا، غەلۋىر كاتەكچىلىرى ياللۇغلانغاندا (ethmoid sinusitis) يۇقۇملىنىش ئاسانلا كۆز ئويمىنىغا تارقاپ، كۆز ئەتراپى يۇقۇملىنىشى (orbital cellulitis) نى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. بۇ خىل ئەھۋالدا دەرھال داۋالاش ئېلىپ بېرىلمىسا، كۆرۈش قۇۋۋىتىگە تەسىر يېتىشى، ھەتتا كۆرۈش قۇۋۋىتىنى پۈتۈنلەي يوقىتىش خەۋپى بار. شۇڭلاشقا، غەلۋىر سۆڭەكنىڭ ساغلاملىقى پۇراق سېزىمى، نەپەسلىنىش ۋە كۆرۈش قۇۋۋىتى قاتارلىق كۆپلىگەن مۇھىم فىزىئولوگىيىلىك فۇنكسىيەلەر ئۈچۈن ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە.

غەلۋىر سۆڭەكنىڭ فۇنكسىيەسىنى تۆۋەندىكىدەك بىر قانچە نۇقتىغا يىغىنچاقلاشقا بولىدۇ:

• پۇراق سېزىمىنى قوللاش: غەلۋىر تاختىسى پۇراق سېزىمى نېرۋىلىرى ئۈچۈن بىۋاسىتە يول ھازىرلاپ بېرىدۇ.
• نەپەسلىنىش ھاۋاسىنى تەڭشەش: بۇرۇن قالقانلىرى ھاۋا ئېقىمىنىڭ يۈزىنى كېڭەيتىپ، ھاۋانى ئىسسىتىدۇ، نەملەيدۇ ۋە تازىلايدۇ.
• باش سۆڭەك قۇرۇلمىسىنى مۇستەھكەملەش: گەرچە يېنىك بولسىمۇ، ئۇ باشقا 13 سۆڭەك بىلەن تۇتىشىپ، يۈز-باش سۆڭىكىنىڭ مەركىزىي قۇرۇلمىسىنىڭ مۇقىملىقىنى ساقلايدۇ.
• بۇرۇن ئەتراپى بوشلۇقلىرىنى شەكىللەندۈرۈش: غەلۋىر كاتەكچىلىرى بۇرۇن ئەتراپى بوشلۇقلىرىنىڭ مۇھىم بىر قىسمى بولۇپ، ئاۋازنىڭ ياڭرىشىغا ۋە باش سۆڭەكنىڭ ئېغىرلىقىنى يېنىكلىتىشكە ياردەم بېرىدۇ.

قىسقىسى، غەلۋىر سۆڭەك باش سۆڭەكنىڭ مەركىزىدىكى كىچىك، ئەمما ئىنتايىن مۇھىم بىر قۇرۇلما. ئۇنىڭ ئاناتومىيىلىك ئالاھىدىلىكى ۋە فىزىئولوگىيىلىك رولىنى چوڭقۇر چۈشىنىش، قۇلاق-بۇرۇن-بوغۇز كېسەللىكلىرى، نېرۋا تاشقى كېسەللىكلىرى ۋە كۆز كېسەللىكلىرى قاتارلىق ساھەلەردىكى دىئاگنوز ۋە داۋالاش ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم.