كالتەك توپ

كالتەك توپ، دۇنيا مىقياسىدا مىليونلىغان كىشىنىڭ قىزىقىشىنى قوزغىغان، ھەم جىسمانىي كۈچ، ھەم ئەقىل-پاراسەت تەلەپ قىلىدىغان كوللېكتىپ تەنھەرىكەت تۈرىدۇر. بۇ تەنھەرىكەت «كۈرەشچانلىق ۋە ئەقىل-پاراسەتنىڭ مۇكەممەل بىرىكمىسى» دەپ تەرىپلىنىدۇ. بولۇپمۇ ئامېرىكا ۋە ياپونىيەدە «دۆلەت توپى» دەپ قارىلىپ، ناھايىتى كەڭ ئاساسقا ئىگە. تۆۋەندە بۇ ئۆزگىچە تەنھەرىكەت تۈرىنى ھەر تەرەپلىمە تونۇشتۇرۇپ ئۆتىمىز.

1. كالتەك توپ ئۇقۇمى ۋە ئومۇمىي تونۇشتۇرۇلۇشى

كالتەك توپ، ئاساسلىقى كالتەك بىلەن يۇمۇلاق شەكىللىك قاتتىق توپنى ئۇرۇشنى مەقسەت قىلغان بىر تەنھەرىكەت تۈرىدۇر. ھەر بىر كوماندىدا كەم دېگەندە توققۇزدىن توپچى بولۇپ، مۇسابىقە مەيدانىدا ھۇجۇم قىلغۇچى ۋە قوغدىغۇچى تەرەپكە بۆلۈنۈپ ئوينىلىدۇ. ھۇجۇم قىلغۇچى تەرەپنىڭ ئەزاسى كالتەك بىلەن توپنى ئۇرۇپ، بەلگىلەنگەن بازىلار (قورغانلار)نى بويلاپ يۈگۈرۈپ، ئەسلىدىكى بازىسىغا قايتىپ كەلگەندە بىر نومۇرغا ئېرىشىدۇ. قوغدىغۇچى تەرەپ بولسا، ھۇجۇمچىنىڭ نومۇر ئېلىشىغا توسقۇنلۇق قىلىشقا تىرىشىدۇ. مۇسابىقە ئادەتتە توققۇز مەيدان (inning) داۋاملىشىدىغان بولۇپ، ئاخىرىدا يۇقىرى نومۇر ئالغان كوماندا غەلىبە قىلىدۇ.

ئۇيغۇرچە / Uyghurche : كالتەك توپ
ئىنگىلىزچە / English : Baseball
تۈركچە / Türkçe : Beyzbol
خەنزۇچە / 汉语 : 棒球

2. كېلىپ چىقىش تارىخى

كالتەك توپنىڭ ھازىرقى زامان شەكلى 19-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا ئامېرىكىدا شەكىللەنگەن. گەرچە ئۇنىڭ ئەنگىلىيەنىڭ «rounders» دەپ ئاتىلىدىغان ئويۇنىغا ئوخشاش يەرلىرى بولسىمۇ، ھازىرقى قائىدىلەرنىڭ ئاساسى 1845-يىلى ئامېرىكىلىق ئالېكساندېر كارتۋرايت (Alexander Cartwright) تەرىپىدىن تۈزۈپ چىقىلغان. تارىختىكى تۇنجى رەسمىي كالتەك توپ مۇسابىقىسى 1839-يىلى نيۇ-يوركنىڭ كۇپېرستوۋن (Cooperstown) بازىرىدا ئۆتكۈزۈلگەن دەپ قارىلىدۇ.

1870-يىللارغا كەلگەندە، ئامېرىكىدا كەسپىي كالتەك توپ تەشكىلاتلىرى قۇرۇلۇشقا باشلىغان. 1910-يىلى ئامېرىكا ھۆكۈمىتى بۇ تەنھەرىكەتنى رەسمىي ھالدا «دۆلەت توپى» دەپ ئېلان قىلغان. كېيىنچە ياپونىيەگىمۇ تارقىلىپ، ئۇ يەردىمۇ ئوخشاشلا دۆلەتلىك تەنھەرىكەت دەرىجىسىگە كۆتۈرۈلگەن. كالتەك توپقا بولغان قىزىقىش ، ياپونىيىنىڭ مەكتەپلەرگە، ياشلار ئارىسىغا، مانگا مەدىنىيىتىگىمۇ چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتكەن.

3. ئاساسىي تېخنىكىلىرى

كالتەك توپ تۆت چوڭ ئاساسىي تېخنىكىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ:

• توپ ئېتىش (Pitching): قوغدىغۇچى كوماندىدىكى توپ ئاتقۇچى (pitcher) نىڭ بەلگىلەنگەن ئارىلىقتىن ھۇجۇمچى كوماندىدىكى توپ ئۇرغۇچى (batter) غا قارىتىپ توپ ئېتىشىدۇر. بۇنىڭدا تېزلىك، ئايلىنىش ۋە ئورۇننى كونترول قىلىش ئىنتايىن مۇھىم.
• كالتەك ئۇرۇش (Batting): توپ ئۇرغۇچىنىڭ توپ ئاتقۇچى ئاتقان توپنى كالتەك بىلەن ئۇرۇپ، مەيداننىڭ ئىچىگە چۈشۈرۈشىدۇر. ياخشى بىر زەربە بېرىش ئۈچۈن كۆز-قول ماسلىشىشى، كۈچ ۋە ۋاقىتنى ئىگىلەش كېرەك.
• توپ تۇتۇش (Fielding): قوغدىغۇچى كوماندىدىكى توپچىلارنىڭ ئۇرۇلغان توپنى يەرگە چۈشۈشتىن بۇرۇن ياكى يەرگە تىگىپ سەكرىگەندىن كېيىن تۇتۇۋېلىپ، ھۇجۇمچىنىڭ بازىلارغا يۈگۈرۈشىنى توسۇشىدۇر. بۇنىڭ ئۈچۈن تېز ئىنكاس قىلىش ۋە چاققانلىق تەلەپ قىلىنىدۇ.
• يۈگۈرۈش (Baserunning): توپنى ئۇرغاندىن كېيىن، ھۇجۇمچىنىڭ بىرىنچى، ئىككىنچى، ئۈچىنچى ۋە ئۆي بازىسىغا قاراپ تېزلىكتە يۈگۈرۈپ، نومۇر ئېلىشقا تىرىشىشىدۇر. بۇ جەرياندا تېزلىك ۋە ئەھۋالغا قاراپ ھۆكۈم چىقىرىش ئىقتىدارى مۇھىم.

4. توپ ۋە كالتەكنىڭ ئۆلچىمى

كەسپىي مۇسابىقىلەردە ئىشلىتىلىدىغان كالتەك توپ ۋە كالتەكنىڭ ئۆلچىمى قاتتىق بەلگىلەنگەن.

• توپ: كالتەك توپنىڭ ئىچى پوستلاق ياكى كاۋچۇك ئۆزەكتىن تەركىب تاپقان بولۇپ، سىرتى يىپ بىلەن ئورالغاندىن كېيىن ئىككى پارچە ئاق خۇرۇم بىلەن تىكىلىدۇ. ئۇنىڭ ئېغىرلىقى ئادەتتە 142 دىن 149 گرامغىچە، ئايلانمىسى 22.9 دىن 23.5 سانتىمېتىرغىچە بولىدۇ.

• كالتەك: كالتەك سىلىق، يۇمىلاق، قاتتىق ياغاچتىن ياكى ھازىرقى زامان قائىدىلىرىدە رۇخسەت قىلىنغان مېتال قېتىشمىسىدىن ياسىلىدۇ. ئۇنىڭ ئۇزۇنلۇقى 107 سانتىمېتىردىن، ئەڭ توم قىسمىنىڭ دىئامېتىرى 7 سانتىمېتىردىن ئېشىپ كەتمەسلىكى كېرەك.

5. مۇسابىقە مەيدانى ۋە تۈزۈلۈشى

كالتەك توپ مەيدانى يەلپۈگۈچ شەكىللىك بولۇپ، ئىچكى مەيدان (infield) ۋە تاشقى مەيدان (outfield) دىن ئىبارەت ئىككى قىسىمغا بۆلىنىدۇ.

• ئىچكى مەيدان: بۇ قىسمى ئالماس (diamond) شەكلىدە بولۇپ، تۆت بۇلۇڭىدا تۆت بازا بار. بۇلار ئۆي بازىسى (home plate)، بىرىنچى بازا، ئىككىنچى بازا ۋە ئۈچىنچى بازا دەپ ئاتىلىدۇ. ھەر بىر بازىنىڭ ئارىلىقى 90 فۇت (تەخمىنەن 27.4 مېتىر). ئالماسنىڭ مەركىزىدە توپ ئاتقۇچى تۇرىدىغان كىچىككىنە ئېگىزلىك (pitcher’s mound) بار.
• تاشقى مەيدان: ئىچكى مەيداننى ئوراپ تۇرغان كەڭ يايلاق بولۇپ، ئۇرۇلغان توپنىڭ ئۇزۇن ئارىلىققا ئۇچىدىغان جايىدۇر. مەيداننىڭ ئىككى يېنىدا «چات سىزىق» (foul line) بولۇپ، توپ بۇ سىزىقتىن سىرت چىقىپ كەتسە خاتالىق ھېسابلىنىدۇ.

6. نومۇر ھېسابلاش ۋە جازالاش

• نومۇر ئېلىش: ھۇجۇمچى توپنى ئۇرغاندىن كېيىن، بىرىنچى، ئىككىنچى، ئۈچىنچى بازىلارنى بىر-بىرلەپ يۈگۈرۈپ بېرىپ بېسىپ، ئاخىرىدا ئۆي بازىسىغا بىخەتەر قايتىپ كەلسە، ئۇنىڭ كوماندىسى ئۈچۈن بىر نومۇر ئالىدۇ. ئەگەر توپچى توپنى مەيدان سىرتىغا بىۋاسىتە ئۇرۇپ چىقارسا (Home Run)، ئۇ ۋە بازىلاردىكى باشقا ھۇجۇمچىلار بىراقلا نومۇر ئالالايدۇ.
• جازالاش (ئويۇندىن چىقىش): ھۇجۇمچىنىڭ ئويۇندىن چىقىپ كېتىشى (out) نىڭ بىر قانچە خىل ئەھۋالى بار. ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغانلىرى:
  • ئۈچ ھۇجۇم (Three Strikes): توپ ئۇرغۇچى ئۈچ قېتىم توپنى ئۇرۇش پۇرسىتىنى قولدىن بېرىپ قويسا (توپقا ئۇرالماي قالسا ياكى ياخشى توپنى ئۇرماي ئۆتكۈزۈۋەتسە).
  • توپنى ھاۋادا تۇتۇۋېلىش (Fly Out): ئۇرۇلغان توپ يەرگە تەگمەستىن بۇرۇن قوغدىغۇچى تەرىپىدىن تۇتۇۋېلىنسا.
  • مەجبۇرىي چىقىرىش (Force Out): ھۇجۇمچى مەلۇم بازىغا يۈگۈرۈۋاتقاندا، قوغدىغۇچى توپنى تۇتۇپ، ھۇجۇمچىدىن بۇرۇن شۇ بازىنى بېسىۋالسا.
• قايغان تۆت توپ (Four Balls): ئەگەر توپ ئاتقۇچى توپنى زەربە بېرىش رايونىدىن سىرت قىسىمغا تۆت قېتىم ئاتسا، توپ ئۇرغۇچى ئاپتوماتىك ھالدا بىرىنچى بازىغا ماڭىدۇ.

7. ساغلاملىققا ئەھمىيىتى

كالتەك توپ بىر پۈتۈن بەدەننى چېنىقتۇرىدىغان تەنھەرىكەت بولۇپ، ئۇنىڭ سالامەتلىككە نۇرغۇن پايدىسى بار:

• يۈرەك-قان تومۇر ساغلاملىقى: يۈگۈرۈش، ئېتىش ۋە توپ ئۇرۇش قاتارلىق ھەرىكەتلەر يۈرەك سوقۇشىنى تېزلىتىپ، يۈرەك-قان تومۇر سىستېمىسىنى ياخشىلايدۇ.
• كۈچ ۋە چىدامچانلىق: كالتەك ئۇرۇش، توپ ئېتىش ۋە تېز يۈگۈرۈش قاتارلىقلار پۇت، بەل ۋە قول مۇسكۇللىرىنىڭ كۈچىنى ئاشۇرىدۇ.
• ماسلىشىشچانلىق ۋە چاققانلىق: توپنى تۇتۇش ۋە ئۇرۇش جەريانىدا كۆز، قول ۋە پۈتۈن بەدەننىڭ ماسلىشىشچانلىقى يۇقىرى كۆتۈرۈلىدۇ.
• روھىي ساغلاملىق: كوماندا بىلەن ھەمكارلىشىش، ئىستراتېگىيە تۈزۈش ۋە بېسىمغا تاقابىل تۇرۇش روھىي بېسىمنى يېنىكلىتىپ، ئۆزىگە بولغان ئىشەنچنى ئاشۇرىدۇ.

8. بۇ ساھەدىكى داڭلىق دۆلەت ۋە كىشىلەر

• داڭلىق دۆلەتلەر: ئامېرىكا، ياپونىيە، كانادا، دومىنىكا جۇمھۇرىيىتى، كۇبا، تەيۋەن ۋە كورىيە قاتارلىق دۆلەتلەر كالتەك توپتا دۇنيانىڭ ئالدىنقى قاتارىدا تۇرىدۇ.
• داڭلىق كىشىلەر:
  • بېيب رۇس (Babe Ruth): كالتەك توپ تارىخىدىكى ئەڭ ئۇلۇغ توپچىلارنىڭ بىرى دەپ قارىلىدۇ، ئۇ «سۇلتان» لەقىمى بىلەن داڭق چىقارغان.
  • جەكې روبىنسون (Jackie Robinson): 1947-يىلى ئىرقىي كەمسىتىش توسالغۇسىنى بۇزۇپ تاشلاپ، ئاساسلىق بىرلەشمىدىكى تۇنجى ئافرىقا پۇشتلۇق توپچىغا ئايلانغان تارىخىي شەخس.
  • سادھارۇ ئو (Sadaharu Oh): ياپونىيەلىك بۇ رىۋايەت توپچى كەسپىي ھاياتىدا 868 قېتىم «Home Run» ئۇرۇپ دۇنيا رېكورتى ياراتقان.
  • شۆخېي ئوتانى (Shohei Ohtani): ھەم توپ ئاتقۇچى، ھەم توپ ئۇرغۇچى سۈپىتىدە ئۆز دەۋرىنىڭ ئەڭ كۆزگە كۆرۈنگەن توپچىسىغا ئايلانغان ھازىرقى زامان يۇلتۇزى.

9. ھازىرقى زامان بۇ ساھەسىدىكى مۇھىم مۇسابىقىلەر

• دۇنيا كالتەك توپ ئاساسلىق بىرلەشمىسى (Major League Baseball – MLB): ئامېرىكا ۋە كانادادىكى 30 كوماندا قاتنىشىدىغان، دۇنيادىكى ئەڭ يۇقىرى سەۋىيەلىك كەسپىي كالتەك توپ بىرلەشمىسى. ھەر يىلى ئۆكتەبىردە ئۆتكۈزۈلىدىغان «دۇنيا لەۋھە تالىشىش مۇسابىقىسى» (World Series) بۇ بىرلەشمىنىڭ چېمپىيونىنى بەلگىلەيدۇ.
• دۇنيا كالتەك توپ كلاسسىك مۇسابىقىسى (World Baseball Classic – WBC): ھەر تۆت يىلدا بىر قېتىم ئۆتكۈزۈلىدىغان، دۆلەتلەر كوماندىلىرى قاتنىشىدىغان ئەڭ يۇقىرى دەرىجىلىك خەلقئارالىق مۇسابىقە بولۇپ، ھەقىقىي مەنىدىكى دۇنيا چېمپىيونلۇقىنى تالىشىش سورۇنى ھېسابلىنىدۇ.

10. دىققەت قىلىدىغان ئىشلار

كالتەك توپ ئويناش جەريانىدا بىخەتەرلىككە ئالاھىدە دىققەت قىلىش كېرەك:

• قوغدىنىش ئەسۋابلىرى: توپ ئۇرغاندا چوقۇم بىخەتەرلىك قالپىقى (helmet) كىيىش، توپ تۇتقۇچى (catcher) بولسا يۈزنى، كۆكرەكنى ۋە تىزنى قوغدايدىغان مەخسۇس ئەسۋابلارنى كىيىش كېرەك.
• قىزىتىش ھەرىكىتى: مۇسابىقىدىن ئىلگىرى بەدەننى يېتەرلىك قىزىتىپ، مۇسكۇللارنىڭ سوزۇلۇپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش لازىم.
• مۇھىت بىخەتەرلىكى: ئەتراپتىكى باشقا كىشىلەرگە دىققەت قىلىش، كالتەكنى قالايمىقان سىلكىمەسلىك ۋە توپنىڭ قەيەرگە ئۇچۇۋاتقانلىقىغا ھوشيار بولۇش كېرەك.

كالتەك توپ پەقەت بىر تەنھەرىكەت تۈرى بولۇپلا قالماستىن، بەلكى ئىستراتېگىيە، ھەمكارلىق ۋە شەخسىي ماھارەتنى بىرلەشتۈرگەن بىر سەنئەتتۇر. ئۇنىڭ مول تارىخى، ئۆزگىچە قائىدىلىرى ۋە ساغلاملىققا بولغان نۇرغۇن پايدىلىرى بۇ تەنھەرىكەتنى دۇنيا مىقياسىدا تېخىمۇ جەلپ قىلارلىق قىلىدۇ. كالتەك توپ ھەققىدە كۆپرەك ئۆگىنىش ۋە ئۇنىڭدىن ھۇزۇرلىنىش ئارقىلىق، ساغلام ۋە روھلۇق تۇرمۇشقا ئېرىشەلەيسىز.

تېخىمۇ كۆپ تەنتەربىيە چېنىقىش تۈرلىرىنى ساپ ئۇيغۇر تىلىمىزدا چۈشەنمەكچى بولسىڭىز، تۆۋەندىكى ئادرىسقا قاراڭ:

تەنھەرىكەتلەر تۈرلىرى ئۇيغۇرچە، ئىنگىلىزچە ۋە خەنزۇچە ئىسىملىرى سېلىشتۇرمىسى ۋە چۈشەندۈرۈلۈشى

https://dohturlar.com/tenheriketler-turliri-uyghurche-ingilizche-we-xenzuche-isimliri-selishturmisi/

تەنھەرىكەتلەر تۈرلىرى ئۇيغۇرچە، ئىنگىلىزچە ۋە خەنزۇچە ئىسىملىرى سېلىشتۇرمىسى ۋە چۈشەندۈرۈلۈشى