مېڭە يۇلۇن سۇيۇقلۇقى ئايلىنىشى ۋە ئۆمۈچۈك تور پەردە دانىچىسى ئاناتومىيىسى

مېڭە ۋە يۇلۇن نازۇك نېرۋا توقۇلمىلىرىدىن تەشكىل تاپقان بولۇپ، ئۇلارنىڭ ساغلاملىقىنى قوغداش ئۈچۈن، تەبىئەت ئىنتايىن ئۆزگىچە بىر قوغداش مېخانىزمى ياراتقان، بۇ دەل مېڭە-يۇلۇن سۇيۇقلۇقى (Cerebrospinal Fluid – CSF) دۇر. بۇ سۇيۇقلۇق سۈزۈك، رەڭسىز بولۇپ، خۇددى بىر «سۇ ياستۇق» قا ئوخشاش مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىنى ئوراپ تۇرىدۇ، ئۇنى سىرتقى زەربىدىن ساقلايدۇ، مېتابولىزم قالدۇقلىرىنى تازىلايدۇ، ئوزۇقلۇق يەتكۈزىدۇ ۋە باش سۆڭەك ئىچىدىكى بېسىمنى مۇقىملاشتۇرىدۇ. قۇرامىغا يەتكەن بىر ئادەمنىڭ بەدىنىدە تەخمىنەن 150 مىللىلىتىر ئەتراپىدا مېڭە-يۇلۇن سۇيۇقلۇقى بولۇپ، ئۇ ھەر كۈنى تەخمىنەن 3-4 قېتىم پۈتۈنلەي يېڭىلىنىپ تۇرىدۇ.

مېڭە-يۇلۇن سۇيۇقلۇقىنىڭ ئىشلەپچىقىرىلىشى، ئايلىنىشى ۋە سۈمۈرۈلۈشى ئىنتايىن ئىنچىكە ۋە تەڭپۇڭلاشقان بىر جەريان. ئۇ ئاساسلىقى مېڭە قېرىنچىلىرى ئىچىدىكى تومۇرلۇق چىگىشلەردە ئىشلەپچىقىرىلىپ، مېڭە قېرىنچىلىرى سىستېمىسى، ئۆمۈچۈك تور پەردە ئاستى بوشلۇقى ۋە يۇلۇننىڭ مەركىزىي قانىلىنى بويلاپ ئايلىنىدۇ، ئاخىرىدا ئۆمۈچۈك تور پەردە دانىچىلىرى ئارقىلىق دۇرال ۋېنا سىنۇسلىرىغا سۈمۈرۈلۈپ، قان ئايلىنىش سىستېمىسىغا قايتىدۇ. بۇ ھاياتلىق دەرياسىنىڭ ھەر قانداق بىر ھالقىسىدا توسالغۇ يۈز بەرسە، مېڭە سۇلىنىش (hydrocephalus) قاتارلىق ئېغىر نېرۋا كېسەللىكلىرىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. بۇ ماقالىدە، بۇ مۇرەككەپ ئايلىنىش جەريانى ئۈلگە رەسىم ئارقىلىق تەپسىلىي چۈشەندۈرۈلىدۇ.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

مېڭە يۇلۇن سۇيۇقلۇقى ئايلىنىشىنىڭ ئۈلگە رەسىمى
(Diagram of CSF Circulation, 脑脊液循环模式图)

بۇ رەسىم مېڭە-يۇلۇن سۇيۇقلۇقىنىڭ ئىشلەپچىقىرىلىش، ئايلىنىش ۋە سۈمۈرۈلۈش جەريانىنى ئومۇمىي جەھەتتىن كۆرسىتىپ بېرىدىغان تىك كېسىشمە يۈز كۆرۈنۈشىدۇر. رەسىمدە CSF نىڭ يان مېڭە قېرىنچىسىدىكى تومۇرلۇق چىگىشتىن باشلىنىپ، قېرىنچە ئارىلىق تۆشۈكى ئارقىلىق ئۈچىنچى مېڭە قېرىنچىسىغا، ئاندىن ئوتتۇرا مېڭە سۇيۇقلۇق نەيچىسى ئارقىلىق تۆتىنچى مېڭە قېرىنچىسىغا ئۆتۈش يولى ئېنىق كۆرسىتىلگەن. ئۇ يەردىن كېيىن، CSF تۆشۈكلەر ئارقىلىق مېڭە ۋە يۇلۇننى ئوراپ تۇرغان ئۆمۈچۈك تور پەردە ئاستى بوشلۇقىغا كىرىپ، ئاخىرىدا ئۆمۈچۈك تور پەردە دانىچىلىرى ئارقىلىق يۇقىرىقى ۋاشاقسىمان كاۋاكقا سۈمۈرۈلۈپ، پۈتكۈل ئايلىنىش جەريانىنى تاماملايدۇ.

• يان مېڭە قېرىنچە تومۇرلۇق چىگىشى (Choroid plexus of the lateral ventricle, 侧脑室脉络丛)
  بۇ يان مېڭە قېرىنچىلىرى ئىچىگە جايلاشقان بولۇپ، مېڭە-يۇلۇن سۇيۇقلۇقىنى ئىشلەپچىقىرىدىغان ئاساسلىق ئورۇن ھېسابلىنىدۇ. ئۇ ئىنچىكە قان تومۇرلار ۋە ئۆزگەргەن ئېپىتېلىيە ھۈجەيرىلىرىدىن تەركىب تاپقان.
• يۇقارىقى ۋاشاقسىمان كاۋاك (Superior sagittal sinus, 上矢状窦)
  بۇ چوڭ مېڭە ئورغىقىنىڭ ئۈستىگە جايلاشقان چوڭ بىر دۇرال ۋېنا سىنۇسى. ئۇ مېڭە-يۇلۇن سۇيۇقلۇقىنىڭ ئاخىرقى سۈمۈرۈلۈش ئورنى ھېسابلىنىدۇ.
• 3 – مېڭە قېرىنچە تومۇرلۇق چىگىشى (Choroid plexus of the third ventricle, 第三脑室脉络丛)
  ئۈچىنچى مېڭە قېرىنچىسىنىڭ ئۆگزىسىگە جايلاشقان بۇ قۇرۇلما يەنە بىر قىسىم مېڭە-يۇلۇن سۇيۇقلۇقىنى ئىشلەپچىقىرىدۇ.
• قېرىنچە ئارىلىق تۆشۈكى (Interventricular foramen of Monro, 室间孔)
  بىر جۈپ بولۇپ، ھەر بىر يان مېڭە قېرىنچىسىنى ئۈچىنچى مېڭە قېرىنچىسى بىلەن تۇتاشتۇرىدۇ. CSF بۇ تۆشۈك ئارقىلىق تۆۋەنگە ئاقىدۇ.
• قايچىلاشقا كۆلچىكى (Chiasmatic cistern, 交叉池)
  بۇ ئۆمۈچۈك تور پەردە ئاستى بوشلۇقىنىڭ كۆرۈش قايچىلىشىشى ئەتراپىدا كېڭەيگەن قىسمى. ئۇ مېڭە-يۇلۇن سۇيۇقلۇقىنىڭ مۇھىم بىر يىغىلىش ئورنى.
• پۇت ئارىلىق كۆلچىكى (Interpeduncular cistern, 脚间池)
  ئوتتۇرا مېڭىنىڭ ئىككى مېڭە پۇتى ئارىسىغا جايلاشقان بۇ كۆلچەك، ۋىللىس ھالقىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
• ئاخىرقى كۆلچەك (Terminal ventricle, 终室)
  يۇلۇننىڭ ئەڭ ئۇچىدىكى كىچىككىنە كېڭەيگەن قىسمى بولۇپ، بەزىدە مېڭە-يۇلۇن سۇيۇقلۇقى بىلەن تولغان بولىدۇ.
• ئۆمۈچۈك تور پەردە ئاستى بوشلۇقى (Subarachnoid space, 蛛网膜下腔)
  ئۆمۈچۈك تور پەردە بىلەن يۇمشاق پەردە ئارىسىدىكى بۇ بوشلۇق پۈتۈنلەي مېڭە-يۇلۇن سۇيۇقلۇقى بىلەن تولغان.
• 4 – مېڭە قېرىنچە ئوتتۇرا تۆشۈكى (Median aperture of Magendie, 第四脑室正中孔)
  تۆتىنچى مېڭە قېرىنچىسىنىڭ ئارقا تېمىدىكى تاق بىر تۆشۈك. CSF بۇ يەردىن ئۆمۈچۈك تور پەردە ئاستى بوشلۇقىغا كىرىدۇ.
• كىچىك مېڭە – ئۇزۇنچاق مېڭە كۆلچىكى (Cisterna magna / Cerebellomedullary cistern, 小脑延髓池)
  كىچىك مېڭە بىلەن ئۇزۇنچاق مېڭە ئارىسىغا جايلاشقان ئەڭ چوڭ ئۆمۈچۈك تور پەردە ئاستى كۆلچىكى.
• ئوتتۇرا مېڭە سۇيۇقلۇق نەيچىسى (Cerebral aqueduct of Sylvius, 中脑水管)
  ئۈچىنچى ۋە تۆتىنچى مېڭە قېرىنچىسىنى تۇتاشتۇرىدىغان تار بىر يول. بۇ يەر توسۇلۇپ قېلىش ئەڭ ئاسان يۈز بېرىدىغان ئورۇنلارنىڭ بىرى.
• تۈز كاۋاك (Straight sinus, 直窦)
  چوڭ مېڭە ئورغىقى بىلەن كىچىك مېڭە پەردىسىنىڭ بىرلىشىش لىنىيەسىگە جايلاشقان دۇرال سىنۇس.
• چوڭ مېڭە چوڭ ۋىناسى (Great cerebral vein of Galen, 大脑大静脉)
  چوڭ مېڭىنىڭ چوڭقۇر قىسمىدىكى قاننى يىغىپ، تۈز كاۋاكقا ئېقىپ كىرىدۇ.

ئۆمۈچۈك تور پەردە دانىچىسىنىڭ ئۈلگە رەسىمى
(Diagram of an Arachnoid Granulation, 蛛网膜粒模式图)

بۇ رەسىم مېڭە-يۇلۇن سۇيۇقلۇقىنىڭ قان ئايلىنىش سىستېمىسىغا قايتا سۈمۈرۈلىدىغان ھالقىلىق قۇرۇلمىنىڭ – ئۆمۈچۈك تور پەردە دانىچىسىنىڭ ئاناتومىيەسىنى چوڭايتىپ كۆرسەتكەن. بۇ دانىچىلار ئۆمۈچۈك تور پەردىسىنىڭ دۇرال ۋېنا سىنۇسلىرىغا، بولۇپمۇ يۇقىرىقى ۋاشاقسىمان كاۋاكقا ئۆسۈپ كىرگەن ئالاھىدە قۇرۇلمىلىرىدۇر. ئۇلار بىر يۆنىلىشلىك قاپقاق (one-way valve) رولىنى ئويناپ، CSF نىڭ ئۆمۈچۈك تور پەردە ئاستى بوشلۇقىدىن بېسىمى تۆۋەنرەك بولغان ۋېنا قېنىغا ئېقىپ كىرىشىگە يول قويىدۇ، ئەمما قاننىڭ قايتا ئېقىپ كىرىشىنى توسىيدۇ. بۇ مېخانىزم باش سۆڭەك ئىچى بېسىمىنى تەڭشەشتە ھاياتىي مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.

• مېڭە قاتتىق پەردىسى (Dura mater, 硬脑膜)
  ئەڭ سىرتقى قوغداش قەۋىتى بولۇپ، يۇقىرىقى ۋاشاقسىمان كاۋاكنىڭ تېمىنى ھاسىل قىلىدۇ.
• چوڭ مېڭە ئوغىقى (Falx cerebri, 大脑镰)
  قاتتىق پەردىنىڭ ئىككى چوڭ مېڭە يېرىم شارىنى ئايرىپ تۇرىدىغان ئورغاق شەكىللىك قاتلىمى.
• مېڭە يۇمشاق پەردىسى (Pia mater, 软脑膜)
  ئەڭ ئىچكى قەۋەت بولۇپ، مېڭە يۈزىگە زىچ يېپىشىپ تۇرىدۇ.
• يۇقارىقى ۋاشاقسىمان كاۋاك (Superior sagittal sinus, 上矢状窦)
  CSF نىڭ سۈمۈرۈلىدىغان ئاساسلىق ۋېنا يولى.
• ئۆمۈچۈك تور پەردە دانىچىسى (Arachnoid granulation / villus, 蛛网膜粒)
  CSF نى ۋېنا سىستېمىسىغا قايتۇرىدىغان مىكروسكوپىك قۇرۇلما. ئۇلارنىڭ فۇنكسىيەسىنىڭ بۇزۇلۇشى مېڭە سۇلىنىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• مېڭە ئۆمۈچۈك تور پەردىسى (Arachnoid mater, 脑蛛网膜)
  قاتتىق پەردە بىلەن يۇمشاق پەردە ئارىسىدىكى ئوتتۇرا قەۋەت.

خۇلاسە ۋە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

مېڭە-يۇلۇن سۇيۇقلۇقىنىڭ ئايلىنىش مېخانىزمىنى چۈشىنىش نېرۋا كېسەللىكلىرىنى داۋالاشتا ئىنتايىن يۇقىرى قىممەتكە ئىگە. بۇ نازۇك تەڭپۇڭلۇق بۇزۇلغاندا، بىر قاتار كېسەللىكلەر كېلىپ چىقىدۇ، بۇلارنىڭ ئىچىدە مېڭە سۇلىنىش (Hydrocephalus) ئەڭ كۆپ ئۇچرايدۇ.

مېڭە سۇلىنىش CSF نىڭ ئىشلەپچىقىرىلىشى، ئايلىنىشى ياكى سۈمۈرۈلۈشىدىكى بىنورماللىق سەۋەبىدىن، مېڭە قېرىنچىلىرى ئىچىدە ھەددىدىن زىيادە كۆپ CSF يىغىلىپ قېلىپ، قېرىنچىلارنىڭ كېڭىيىشى ۋە باش سۆڭەك ئىچى بېسىمىنىڭ ئۆرلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان كېسەللىك. ئۇ ئاساسلىقى ئىككى چوڭ تۈرگە بۆلۈنىدۇ:

• توسۇلۇش خاراكتېرلىك مېڭە سۇلىنىش (Non-communicating hydrocephalus): CSF نىڭ قېرىنچىلار سىستېمىسى ئىچىدىكى ئېقىش يولىدا توسالغۇ پەيدا بولىدۇ. ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغان توسۇلۇش ئورنى ئوتتۇرا مېڭە سۇيۇقلۇق نەيچىسى بولۇپ، بۇ ئۆسمە، قاناش ياكى تۇغما تارىيىش سەۋەبىدىن كېلىپ چىقىدۇ.
• قاتناش خاراكتېرلىك مېڭە سۇلىنىش (Communicating hydrocephalus): CSF نىڭ قېرىنچىلار سىستېمىسىدىن ئۆمۈچۈك تور پەردە ئاستى بوشلۇقىغا ئېقىشى نورمال بولىدۇ، ئەمما ئۇنىڭ ئۆمۈچۈك تور پەردە دانىچىلىرى ئارقىلىق سۈمۈرۈلۈشىدە مەسىلە كۆرۈلىدۇ. بۇ كۆپىنچە مېڭە پەردە ياللۇغى ياكى ئۆمۈچۈك تور پەردە ئاستىغا قاناشتىن كېيىن دانىچىلارنىڭ توسۇلۇپ قېلىشىدىن كېلىپ چىقىدۇ.

مېڭە سۇلىنىشقا دىئاگنوز قويۇشتا CT ۋە MRI قاتارلىق تەسۋىر تېخنىكىلىرى ئارقىلىق قېرىنچىلارنىڭ كېڭەيگەنلىكىنى كۆزىتىش ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. داۋالاشتا كۆپىنچە ئارتۇقچە CSF نى بەدەننىڭ باشقا بوشلۇقلىرىغا (مەسىلەن، قورساق بوشلۇقىغا) يۆتكەيدىغان «شەنت ئوپېراتسىيەسى» (shunt surgery) قوللىنىلىدۇ.

بۇنىڭدىن باشقا، لومبار تېشىش ئارقىلىق ئۆمۈچۈك تور پەردە ئاستى بوشلۇقىدىكى CSF نى ئېلىپ تەكشۈرۈش، مېڭە ياللۇغى، قاناش ۋە بەزى راك كېسەللىكلىرىگە دىئاگنوز قويۇشنىڭ مۇھىم بىر ۋاسىتىسى ھېسابلىنىدۇ. قىسقىسى، بۇ «ھاياتلىق دەرياسى» نىڭ ساغلام ئېقىشى، مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىنىڭ نورمال فۇنكسىيەسىنىڭ ئاساسىدۇر.