نېمە ئۈچۈن تەجرىبىلەردە دائىم ئاق چاشقان ئىشلىتىلىدۇ؟

كىنو-فىلىملەردىن تارتىپ ئىلمىي دوكلاتلارغىچە، بىز دائىم تەجرىبىخانىلاردا ئاق كىيىملىك ئالىم – تەتقىقاتچىلارنىڭ قولىدا تۇرغان كىچىككىنە ئاق چاشقانلارنى كۆرىمىز. بۇ بىر تاسادىپىيلىقمۇ ياكى ئۇنىڭ ئارقىسىدا چوڭقۇر ئىلمىي سەۋەبلەر بارمۇ؟ ئەلۋەتتە، ئالىملارنىڭ ئاق چاشقاننى تاللىشىدا ناھايىتى مۇھىم ۋە كونكرېت سەۋەبلەر مەۋجۇت. قېنى بۈگۈن تەجرىبىخانىدىكى ئاق چاشقانلارنىڭ دۇنياسىغا كىرىپ باقايلى.

1. تەجرىبىخانىلاردا نىمە ئۈچۈن ئاق چاشقان ئىشلىتىلىدۇ؟

گېن جەھەتتىكى ئاجايىپ ئوخشاشلىقلار

ئىنسانلار بىلەن چاشقانلارنىڭ تاشقى كۆرۈنۈشىدە غايەت زور پەرق بولسىمۇ، گېن سەۋىيەسىدە ئۇلارنىڭ ئوخشاشلىقى كىشىنى ھەيران قالدۇرىدۇ. تەتقىقاتلارغا ئاساسلانغاندا، چاشقاننىڭ گېن گۇرۇپپىسىنىڭ تەخمىنەن %95 ى ئىنسانلارنىڭكىگە ئوخشىشىپ كېتىدۇ. بۇ دېگەنلىك، ئىنسانلاردا كېسەللىك پەيدا قىلىدىغان نۇرغۇن گېنلارنىڭ ئوخشىشى چاشقانلارنىڭ بەدىنىدىمۇ مەۋجۇت.

بۇ ئالاھىدىلىك ئالىملارغا ئىنسانلارنىڭ دىئابېت، يۈرەك قان تومۇر كېسەللىكلىرى، راك ۋە نېرۋا سىستېمىسى كېسەللىكلىرىگە ئوخشاش مۇرەككەپ كېسەللىكلەرنى چاشقانلاردا مودېل قىلىپ تەتقىق قىلىش ئىمكانىيىتىنى بېرىدۇ. ئۇلار گېن تەھرىرلەش تېخنىكىسى ئارقىلىق مەلۇم بىر گېننى ئۆزگەرتىپ، شۇ كېسەللىكنىڭ قانداق پەيدا بولىدىغانلىقىنى ۋە ئۇنى قانداق داۋالاش كېرەكلىكىنى ئۆگىنەلەيدۇ.

فىزىئولوگىيە ۋە ئاناتومىيەلىك يېقىنلىق

گېندىن باشقا، چاشقانلارنىڭ فىزىئولوگىيەلىك ۋە ئاناتومىيەلىك قۇرۇلمىسىمۇ ئىنسانلارغا كۆپ جەھەتتىن يېقىنلىشىدۇ. ئۇلارنىڭ نېرۋا سىستېمىسى، ئىممۇنىتېت سىستېمىسى، يۈرەك-قان تومۇر سىستېمىسى ۋە ھەزىم قىلىش سىستېمىسى قاتارلىق مۇھىم ئەزالىرىنىڭ ئىشلەش پىرىنسىپى ئىنسانلارنىڭكى بىلەن ئاساسەن ئوخشاش. شۇڭلاشقا، يېڭى دورىلارنىڭ ياكى داۋالاش ئۇسۇللىرىنىڭ ئىنسان بەدىنىگە كۆرسىتىدىغان تەسىرىنى ۋە بىخەتەرلىكىنى سىناشتا چاشقانلار ئەڭ ياخشى «مودېل جانلىق» ھېسابلىنىدۇ.

تېز كۆپىيىش ۋە قىسقا ھاياتلىق دەۋرى

ئىلمىي تەتقىقاتتا، بىر نەچچە ئەۋلادقا سوزۇلغان ئۆزگىرىشلەرنى كۆزىتىش ئىنتايىن مۇھىم. چاشقانلارنىڭ ھاياتلىق دەۋرى ئادەتتە 1-3 يىلغىچە بولۇپ، ئىنتايىن قىسقا. ئۇلار ناھايىتى تېز كۆپىيىدۇ، بىر قېتىمدا كۆپلىگەن ئەۋلادلارنى دۇنياغا كەلتۈرىدۇ.

بۇ ئارتۇقچىلىقلار تەتقىقاتچىلارنىڭ قىسقا ۋاقىت ئىچىدە كۆپ ساندا، بىر نەچچە ئەۋلاد چاشقان ئۈستىدە تەجرىبە ئېلىپ بېرىپ، دورىلارنىڭ ئۇزۇن مۇددەتلىك تەسىرى، گېننىڭ ئەۋلادتىن-ئەۋلادقا قانداق داۋاملىشىدىغانلىقى ۋە قېرىش جەريانى قاتارلىق مۇرەككەپ مەسىلىلەرنى تەتقىق قىلىشىغا زور قۇلايلىق يارىتىدۇ.

كىچىك ھەجىم، تۆۋەن تەننەرخ ۋە باشقۇرۇش ئاسانلىقى

تەجرىبىخانا شارائىتىدا چوڭ ھايۋانلارنى بېقىش ۋە باشقۇرۇش ئۈچۈن زور بوشلۇق ۋە نۇرغۇن ئىقتىساد كېتىدۇ. چاشقانلارنىڭ بەدەن ھەجمى كىچىك بولغاچقا، ئاز ئورۇن تۇتىدۇ، يېمەك-ئىچمىكى ئاددىي، بېقىش تەننەرخى تۆۋەن. شۇنداقلا، ئۇلارنىڭ مىجەزى يۇۋاش بولۇپ، تەجرىبە جەريانىدا باشقۇرۇش ۋە كونترول قىلىش بىر قەدەر ئاسان. بۇ ئامىللار كەڭ كۆلەملىك تەجرىبىلەرنى ئېلىپ بېرىشنى مۇمكىن قىلىدۇ.

ئۆلچەملەشتۈرۈلگەن تەجرىبە مودېلى

ئون نەچچە يىللىق تەرەققىيات ئارقىلىق، ئالىملار گېن جەھەتتە پۈتۈنلەي ئوخشاش بولغان «ساپ نەسەللىك» چاشقان تۈرلىرىنى يېتىشتۈرۈپ چىقتى. مەسىلەن، BALB/c (ئادەتتە ئاق رەڭلىك) ياكى C57BL/6 (قارا رەڭلىك) قاتارلىق چاشقانلار دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىكى تەجرىبىخانىلاردا ئۆلچەملىك مودېل سۈپىتىدە ئىشلىتىلىدۇ. بۇ ئۆلچەملەشتۈرۈش ئوخشىمىغان تەتقىقاتچىلارنىڭ تەجرىبە نەتىجىلىرىنى ئۆزئارا سېلىشتۇرۇش ۋە قايتا دەلىللەشكە كاپالەتلىك قىلىدۇ، بۇ ئىلمىي تەتقىقاتنىڭ توغرىلىقى ئۈچۈن ئىنتايىن ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە.

ئاق چاشقانلارنىڭ كۆپ ئىشلىتىلىشىدىكى يەنە بىر سەۋەب، ئۇلارنىڭ تېرىسىدە پىگمېنت (رەڭ ماددىسى) بولمىغاچقا، ئۆسمە، ياللۇغلىنىش ياكى باشقا تېرە ئۆزگىرىشلىرىنى بىۋاسىتە كۆز بىلەن كۆزىتىش ئاسانغا توختايدۇ.

2. قاچاندىن بېرى تەجرىبىدە ئاق چاشقان ئىشلىتىشكە باشلىغان؟

تەجرىبىدە ئاق چاشقان (ۋە باشقا چاشقانلارنى) ئىشلىتىش تارىخى بىر نەچچە ئەسىرگە سوزۇلغان بولۇپ، ئۇ بىر ھەۋەستىن ئىلمىي تەتقىقاتقا ئايلانغان بىر جەرياندۇر.

• باشلىنىشى ۋە «ھەۋەسكارلار» دەۋرى (17-19-ئەسىرلەر): ئەڭ دەسلەپتە، چاشقانلار ئىلمىي تەتقىقات ئۈچۈن ئەمەس، بەلكى كىشىلەرنىڭ شەخسىي ھەۋىسى ئۈچۈن بېقىلاتتى. 17-ئەسىردىن باشلاپ جۇڭگو ۋە ياپونىيەدە كىشىلەر ئالاھىدە رەڭلىك ياكى ئۆزگىچە چاشقانلارنى يىغىپ، تاللاپ كۆپەيتىشكە باشلىغان. بۇ «ھەۋەسكارلار» ياۋروپاغا، بولۇپمۇ ئەنگىلىيەگە تارقىلىپ، 19-ئەسىردە «چاشقان ھەۋەسكارلىرى» (fancy mice) دەيدىغان بىر مەدەنىيەت شەكىللەنگەن. ئۇلار ئوخشىمىغان رەڭدىكى چاشقانلارنى (بولۇپمۇ ئاق، قارا، سېرىق رەڭلىك) كۆپەيتىپ، كۆرگەزمە قىلاتتى.
• ئىلمىي تەتقىقاتقا قەدەم قويۇشى (20-ئەسىرنىڭ باشلىرى):
  • تەجرىبىدە چاشقان ئىشلىتىشنىڭ ھەقىقىي باشلىنىشى 20-ئەسىرنىڭ بېشىغا توغرا كېلىدۇ. ئامېرىكىلىق گېنەتكا ئالىمى ۋىليام كاستېل (William Castle) خارۋارد ئۇنىۋېرسىتېتىدا مېندېلنىڭ ئىرسىيەت قانۇنىيىتىنى تەتقىق قىلىش ئۈچۈن چاشقانلاردىن پايدىلىنىشقا باشلىغان.
  • ئۇنىڭ ئوقۇغۇچىسى كلارېنس كۇك لىتتل (Clarence Cook Little) بۇ ساھەدە ئىنقىلاب خاراكتېرلىك رول ئوينىدى. ئۇ 1909-يىلى دۇنيادىكى تۇنجى «ساپ نەسەللىك» (inbred) چاشقان تۈرى بولغان DBA نى يېتىشتۈرۈپ چىقتى. بۇ دېگەنلىك، بۇ تۈردىكى ھەر بىر چاشقاننىڭ گېنى ئاساسەن ئوخشاش بولۇپ، تەجرىبە نەتىجىلىرىنىڭ ئىشەنچلىكلىكىنى زور دەرىجىدە ئاشۇردى.
  • شۇنىڭدىن كېيىن، BALB/c (ئادەتتىكى ئاق چاشقان) ۋە C57BL/6 (قارا چاشقان) قاتارلىق نۇرغۇنلىغان ئۆلچەملىك چاشقان تۈرلىرى يېتىشتۈرۈلۈپ، دۇنيانىڭ ھەرقايسى تەجرىبىخانىلىرىدا ئومۇملاشتى.

قىسقىسى، گەرچە چاشقان بېقىش تارىخى ئۇزۇن بولسىمۇ، ئۇلارنىڭ سىستېمىلىق ۋە ئۆلچەملىك ھالدا ئىلمىي تەجرىبىگە ئىشلىتىلىشى 20-ئەسىرنىڭ بېشىدىن باشلانغان.

3. ئاق چاشقان ئىشلىتىشنىڭ كەمچىلىكلىرى بارمۇ؟

شۇنداق، گەرچە ئاق چاشقانلار ئىنتايىن مۇھىم تەتقىقات قورالى بولسىمۇ، ئۇلارنى ئىشلىتىشتە بىر قاتار كەمچىلىكلەر ۋە چەكلىمىلەر مەۋجۇت.

1. بىئولوگىيەلىك پەرقلەر:

• ئىنسان بىلەن بولغان پەرقى: گەرچە گېن جەھەتتىن يۇقىرى دەرىجىدە ئوخشاشلىق بولسىمۇ، ئەمما %5 لىك گېن پەرقىمۇ ناھايىتى چوڭ ئۆزگىرىشلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. بولۇپمۇ ئىممونىتېت سىستېمىسى، مېتابولىزم (ماددا ئالماشتۇرۇش) ۋە نېرۋا سىستېمىسى جەھەتتە كۆرۈنەرلىك پەرقلەر بار. شۇ سەۋەبتىن، چاشقاندا ئۈنۈملۈك بولغان بىر دورا ياكى داۋالاش ئۇسۇلى، ئىنسانلاردا ئۈنۈمسىز بولۇشى، ھەتتا زىيانلىق بولۇشى مۇمكىن. كىلىنىكىلىق سىناقلاردا مەغلۇپ بولغان دورىلارنىڭ كۆپىنچىسى دەل مۇشۇ سەۋەبتىن بولىدۇ.
• ھاياتلىق دەۋرى: چاشقانلارنىڭ قىسقا ھاياتىي دەۋرى ئەۋلادلار ئارا تەتقىقاتقا قۇلايلىق بولغان بىلەن، ئىنسانلاردىكى قېرىش، ئالزھېيمېر كېسىلى (ئەستە تۇتۇش قابىلىيىتىنىڭ چېكىنىشى) قاتارلىق ئۇزۇن مۇددەتلىك، ئاستا كېڭىيىدىغان كېسەللىكلەرنى تولۇق ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرەلمەيدۇ.

2. تەجرىبىخانا مۇھىتىنىڭ چەكلىمىسى:

• تەجرىبىخانىدىكى چاشقانلار ئىنتايىن پاكىز، تۇراقلىق تېمپېراتۇرا ۋە يورۇقلۇقتا، ئۆلچەملىك يەم-خەشەك بىلەن بېقىلىدۇ. بۇ «سۈنئىي» مۇھىت ئىنسانلار ياشايدىغان مۇرەككەپ، ھەر خىل ۋىرۇس-باكتېرىيە ۋە بېسىملارغا تولغان رېئال مۇھىتتىن زور دەرىجىدە پەرقلىنىدۇ. بۇ خىل پەرقلەر تەجرىبە نەتىجىسىنىڭ رېئاللىققا ئۇيغۇن بولماسلىقىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.

3. ئەخلاق ۋە ئىنسانپەرۋەرلىك مەسىلىلىرى:

• ھايۋانلار ئۈستىدە تەجرىبە ئېلىپ بېرىش ھەمىشە ئەخلاقىي تالاش-تارتىشلارنى قوزغاپ كەلگەن. تەجرىبە جەريانىدا ھايۋانلار ئاغرىق، بېسىم ۋە ئازابقا ئۇچرىشى مۇمكىن. شۇڭلاشقا، ھازىرقى زامان تەتقىقاتلىرىدا «3R» پىرىنسىپى (يەنى، Replacement – ئورنىنى ئېلىش، Reduction – سانىنى ئازايتىش، Refinement – ئۇسۇلنى مۇكەممەللەشتۈرۈپ، ئازابىنى يېنىكلىتىش) قەتئىي تەكىتلىنىدۇ.

4. نەتىجىنىڭ ئىشەنچلىكلىكى:

• بەزى تەتقىقاتلاردا، ئوخشاش تەجرىبىنى ئوخشىمىغان تەجرىبىخانىلاردا تەكرارلىغاندا، ئوخشاش نەتىجە چىقماسلىق ئەھۋاللىرى كۆرۈلىدۇ. بۇ چاشقانلارنىڭ كىچىككىنە مۇھىت ئۆزگىرىشىگە ئىنتايىن سەزگۈر بولىدىغانلىقى بىلەن مۇناسىۋەتلىك.

4. ئاق چاشقان ئىشلىتىش شەرتمۇ ياكى ئوخشىمىغان رەڭدىكى چاشقانلار بارمۇ؟

تەتقىقاتچىلار چاشقاننى رەڭگىگە قاراپ ئەمەس، بەلكى ئۇنىڭ گېن تۈرىگە قاراپ تاللايدۇ. ئوخشىمىغان رەڭلەر ئادەتتە ئوخشىمىغان گېن تۈرىگە ۋەكىللىك قىلىدۇ. مەسىلەن، دۇنيا بويىچە ئەڭ كەڭ ئىشلىتىلىدىغان چاشقان تۈرى قارا رەڭلىك C57BL/6 چاشقىنىدۇر. بۇ چاشقان ئىممۇنىتېت، راك ۋە نېرۋا سىستېمىسى تەتقىقاتىدىكى ئۆلچەملىك مودېل ھېسابلىنىدۇ. قىسقىسى، ئاق، قارا، كۈل رەڭ ياكى قوڭۇر رەڭلىك چاشقانلارنىڭ ھەممىسى ئۆزىگە خاس گېن ئالاھىدىلىكىگە ئاساسەن، ئوخشىمىغان تەجرىبە مەقسەتلىرى ئۈچۈن تاللىنىدۇ.

5. تىببىي تەجرىبىلەر ئۈچۈن باشقا ھايۋانلارمۇ ئىشلىتىلەمدۇ؟

شۇنداق، ئىشلىتىلىدۇ. گەرچە چاشقانلار ئەڭ كۆپ ئىشلىتىلىدىغان مودېل ھايۋان بولسىمۇ، ئوخشىمىغان تەتقىقاتلارنىڭ ئېھتىياجىغا ئاساسەن، نۇرغۇن باشقا ھايۋانلارمۇ ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينايدۇ. ھايۋاننى تاللاش ئاساسلىقى قايسى ئەزا ياكى كېسەللىكنىڭ ئىنسانلارغا ئەڭ يېقىن مودېل بولالايدىغانلىقىغا باغلىق. كۆپ ئۇچرايدىغانلىرى:

• چوڭ چاشقان : چاشقانغا قارىغاندا چوڭراق بولۇپ، نېرۋا ئىلمى، ھەرىكەت پسىخولوگىيىسى ۋە يۈرەك قان تومۇر كېسەللىكلىرىنى تەتقىق قىلىشتا كۆپرەك ئىشلىتىلىدۇ.
• توشقان : دورىلارنىڭ كۆز ۋە تېرىگە بولغان غىدىقلىشىنى سىناش، ئانتىتېلا (antibody) ئىشلەپچىقىرىش ۋە يۇقىرى خولېستېرىننى تەتقىق قىلىشتا كۆپ ئىشلىتىلىدۇ.
• گۋىنىيە چوشقىسى : ئۇلارنىڭ ئىممۇنىتېت سىستېمىسى ئالاھىدە بولۇپ، ئاللېرگىيە، نەپەس يولى كېسەللىكلىرى (بولۇپمۇ زىققا) ۋە يۇقۇملۇق كېسەللىكلەرنى تەتقىق قىلىشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• ئىت : يۈرەك قان تومۇر كېسەللىكلىرى، دىئابېت (ئىنسۇلىننىڭ تۇنجى بايقالغان تەجرىبىسى ئىتلاردا ئېلىپ بېرىلغان) ۋە دورىلارنىڭ مېتابولىزمىنى تەتقىق قىلىشتا ئىشلىتىلگەن. ھازىر ئۇلارنى ئىشلىتىش ئىنتايىن قاتتىق كونترول قىلىنىدۇ.
• چوشقا : ئۇلارنىڭ تېرىسى، يۈرىكى ۋە ھەزىم قىلىش سىستېمىسى ئىنسانلارنىڭكىگە ئىنتايىن يېقىن بولغاچقا، ئەزا كۆچۈرۈش، تېرە كۆچۈرۈش ۋە يېڭى ئوپېراتسىيە تېخنىكىلىرىنى سىناشتا ئىشلىتىلىدۇ.
• مايمۇنلار (Non-human Primates): ئىنسانلارغا گېن ۋە فىزىئولوگىيە جەھەتتە ئەڭ يېقىن ھايۋان بولغاچقا، ئەيدىز (HIV/AIDS)، نېرۋا سىستېمىسىنىڭ چېكىنىش كېسەللىكلىرى (مەسىلەن، پاركىنسون)، ۋاكسىنا تەتقىقاتى ۋە مۇرەككەپ ئىدراك ھەرىكەتلىرىنى تەتقىق قىلىشتەك ئالماشتۇرغۇسىز ساھەلەردە ئىشلىتىلىدۇ.

6. ھايۋانلار ئۈستىدە تىببىي تەجرىبە قىلىش ئېتىكا (ئەخلاق) جەھەتتىن توغرىمۇ خاتامۇ؟

بۇ ھازىرقى زامان بىئولوگىيە ۋە تېبابەتچىلىكىدىكى ئەڭ مۇرەككەپ ۋە تالاش-تارتىشلىق ئېتىكا مەسىلىلىرىنىڭ بىرى. ئۇنىڭغا «مۇتلەق توغرا» ياكى «مۇتلەق خاتا» دەپ جاۋاب بېرىش مۇمكىن ئەمەس. ئىككى تەرەپنىڭ قارىشى تۆۋەندىكىچە:

تەجرىبىنى قوللايدىغان تەرەپنىڭ قاراشلىرى (ئىلمىي ۋە ئەمەلىي نۇقتىدىن):

• ئىنسانلارنىڭ ھاياتىنى قۇتقۇزۇش: تارىختىكى نۇرغۇنلىغان مۇھىم تېببىي كەشپىياتلار (مەسىلەن، ۋاكسىنىلار، ئانتىبىئوتىكلار، ئىنسۇلىن، راك دورىلىرى، ئوپېراتسىيە تېخنىكىلىرى) ھايۋان تەجرىبىسى ئارقىلىق مۇمكىن بولغان.
• بىخەتەرلىكنى سىناش: ھەرقانداق يېڭى دورا ياكى داۋالاش ئۇسۇلىنى ئىنسانلارغا ئىشلىتىشتىن ئىلگىرى، ئۇنىڭ بىخەتەرلىكى ۋە زەھىرىنى چوقۇم جانلىق تەن سىستېمىسىدا سىناش كېرەك. ھايۋانلار بۇ جەھەتتە ئالماشتۇرغۇسىز رول ئوينايدۇ.
• بىئولوگىيەلىك مۇرەككەپلىك: ھۈجەيرە يېتىشتۈرۈش ياكى كومپيۇتېر مودېللىرى پۈتكۈل بەدەننىڭ (يۈرەك، جىگەر، مېڭە قاتارلىق ئەزالارنىڭ ئۆزئارا تەسىرى) مۇرەككەپلىكىنى تولۇق تەقلىد قىلالمايدۇ.

تەجرىبىگە قارشى تۇرىدىغان تەرەپنىڭ قاراشلىرى (ئېتىكا ۋە ھايۋان ھوقۇقى نۇقتىسىدىن):

• ھايۋانلارنىڭ ئازابلىنىشى: تەجرىبە جەريانىدا ھايۋانلار جىسمانىي ۋە روھىي جەھەتتىن ئازابلىنىدۇ، قورقىدۇ ۋە بېسىمغا ئۇچرايدۇ. بۇ ئىنسانپەرۋەرلىككە زىت.
• ھاياتلىق ھوقۇقى: بەزى پەيلاسوپلار ۋە ھايۋانات ھوقۇقىنى قوغدىغۇچىلار ھايۋانلارمۇ جانلىق بولۇش سۈپىتى بىلەن، ئازاب-ئوقۇبەتسىز ياشاش ھوقۇقىغا ئىگە دەپ قارايدۇ. ئىنسانلارنىڭ مەنپەئىتى ئۈچۈن ئۇلارنىڭ ھاياتىنى قۇربان قىلىش ئەخلاقسىزلىق.
• ئىلمىي چەكلىمە: ھايۋانلارنىڭ فىزىئولوگىيىسى ئىنسانلار بىلەن ئوخشاش ئەمەس. شۇڭا ھايۋانلاردا ئۈنۈملۈك بولغان نۇرغۇن دورىلار ئىنسانلاردا ئۈنۈمسىز ياكى زىيانلىق بولۇپ چىقىدۇ.

ھازىرقى زامان ئىلمىي جەمئىيىتىنىڭ ئورتاق تونۇشى: ھايۋان تەجرىبىسى ھازىرچە تولۇق ئالماشتۇرغىلى بولمايدىغان بىر ۋاسىتە، ئەمما ئۇنى ئىمكانقەدەر ئازايتىش، ئازابىنى يېنىكلىتىش ۋە ئورنىنى ئالىدىغان باشقا ئۇسۇللارنى تېپىش كېرەك.

7. قانۇنسىز ۋە قېلىپسىىزلاشمىغان ھايۋان تەجرىبىسىنىڭ ئالدىنى قانداق ئالغىلى بولىدۇ؟

قېلىپلاشمىغان, رەھىمسىز ۋە قانۇنسىز ھايۋان تەجرىبىلىرىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئۈچۈن كۆپ قاتلاملىق، سىستېمىلىق بىر مېخانىزم قۇرۇش كېرەك. بۇنىڭ ئۈچۈن تۆۋەندىكى چارىلەر ئىنتايىن مۇھىم:

1. قاتتىق قانۇن-بەلگىلىمىلەرنى تۇرغۇزۇش: ھۆكۈمەتلەر ھايۋان تەجرىبىسىگە مۇناسىۋەتلىك ئېنىق، تەپسىلىي قانۇنلارنى چىقىرىشى كېرەك. بۇ قانۇنلاردا قايسى ئەھۋالدا تەجرىبە قىلىشقا رۇخسەت قىلىنىدىغانلىقى، ھايۋانلارنىڭ ياشاش شارائىتى، ئازابىنى يېنىكلىتىش tədbirliri ۋە قانۇنغا خىلاپلىق قىلغانلارغا بېرىلىدىغان جازا ئېنىق بەلگىلىنىشى كېرەك.
2. مۇستەقىل نازارەت قىلىش كومىتېتلىرىنى قۇرۇش (Institutional Animal Care and Use Committee – IACUC): بۇ ھازىر دۇنيادىكى كۆپلىگەن دۆلەتلەردە قوللىنىلىۋاتقان ئەڭ مۇھىم مېخانىزم. ھەر بىر تەتقىقات ئورنىدا (ئۇنىۋېرسىتېت، دوختۇرخانا، شىركەت) چوقۇم مۇشۇنداق كومىتېت بولۇشى كېرەك. بۇ كومىتېت ئالىملار، مال دوختۇرلىرى ۋە جەمئىيەت ۋەكىللىرىدىن تەركىب تېپىپ، ھەر بىر ھايۋان تەجرىبىسى ئىلتىماسىنى تەكشۈرۈپ چىقىدۇ. ئۇلار تەجرىبىنىڭ زۆرۈرلۈكى، ئىلمىي لايىھەسىنىڭ مۇۋاپىقلىقى ۋە ھايۋانلارنىڭ ئازابىنى ئەڭ تۆۋەن چەككە چۈشۈرۈش تەدبىرلەرنى كۆرۈپ چىقىپ، ئاندىن تەستىقلايدۇ ياكى رەت قىلىدۇ.
3. «3R» پىرىنسىپىنى ئومۇملاشتۇرۇش: بۇ ھايۋان تەجرىبىسى ئېتىكىسىنىڭ يادروسى:
   • Replacement (ئورنىنى ئېلىش): ئىمكانىيەتلا بولسا، ھايۋان ئىشلەتمەيدىغان ئۇسۇللارنى (مەسىلەن، ھۈجەيرە يېتىشتۈرۈش، كومپيۇتېر مودېلى) ئىشلىتىش.
   • Reduction (سانىنى ئازايتىش): ئىشەنچلىك ئىلمىي نەتىجىگە ئېرىشىش شەرتى ئاستىدا، ئىشلىتىلىدىغان ھايۋان سانىنى ئەڭ تۆۋەن چەككە چۈشۈرۈش.
   • Refinement (ئۇسۇلنى مۇكەممەللەشتۈرۈش): تەجرىبە ئۇسۇللىرىنى ياخشىلاپ، ھايۋانلارنىڭ ئازابىنى، بېسىمىنى ۋە قىينىلىشىنى ئەڭ تۆۋەن دەرىجىگە چۈشۈرۈش.
4. ئاشكارىلىق ۋە جەمئىيەت نازارىتى: تەتقىقات ئورۇنلىرىنىڭ ھايۋانلارنى قانداق ئىشلىتىۋاتقانلىقى ھەققىدە مەلۇم دەرىجىدە ئاشكارىلىق بولۇشى كېرەك. ئاخبارات ۋاسىتىلىرى ۋە ھايۋان ھوقۇقىنى قوغداش تەشكىلاتلىرىنىڭ نازارىتى قانۇنسىز قىلمىشلارنىڭ ئالدىنى ئېلىشقا ياردەم بېرىدۇ.
5. تەربىيىلەش ۋە ئاڭلىقلىقنى ئۆستۈرۈش: بارلىق تەتقىقاتچىلار، تېخنىكلار ۋە ئوقۇغۇچىلارغا ھايۋانلارنى ئىنسانپەرۋەرلىك بىلەن بىر تەرەپ قىلىش ۋە ئېتىكا قائىدىلىرى ھەققىدە سىستېمىلىق تەربىيىلەش ئېلىپ بېرىش كېرەك.

چاشقان مودېلى ھازىرغىچە تېببىي تەتقىقاتتىكى ئەڭ قىممەتلىك ۋە ئالماشتۇرغۇسىز ۋاسىتىلەرنىڭ بىرى بولۇپ كەلمەكتە. ئالىملار بۇ چەكلىمىلەرنى تونۇپ يەتكەن ھالدا، نەتىجىلەرنى ئىنسانلارغا بىۋاسىتە تەدبىقلاشتىن بۇرۇن باشقا ھايۋانلاردا ۋە كىلىنىكىلىق سىناقلاردا قايتا-قايتا دەلىللەيدۇ ھەمدە كۆپلىگەن يېڭى تېخنىكىلار (مەسىلەن، كومپيۇتېر مودېللىرى، ھۈجەيرە يېتىشتۈرۈش قاتارلىقلار) ئارقىلىق ھايۋان تەجرىبىسىگە بولغان تايىنىشنى ئازايتىشقا تىرىشماقتا.

ئاق چاشقانلارنىڭ ئىلمىي تەجرىبىلەردە كەڭ كۆلەمدە ئىشلىتىلىشى ئۇلارنىڭ ئىنسانلار بىلەن بولغان يۇقىرى دەرىجىدىكى گېن ۋە فىزىئولوگىيەلىك ئوخشاشلىقى، تېز كۆپىيىشچانلىقى، باشقۇرۇشنىڭ ئاسان ۋە تەننەرخىنىڭ تۆۋەن بولۇشى ھەمدە ئۆلچەملەشتۈرۈلگەن تەجرىبە مودېلى بولۇشتەك نۇرغۇنلىغان ئارتۇقچىلىقلىرىدىن بولغان. ئۇلار ئىنسانىيەتنىڭ نۇرغۇن كېسەللىكلەرنى يېڭىپ، ساغلاملىقىنى ياخشىلىشىدا ئالماشتۇرغۇسىز رول ئويناپ كەلمەكتە.