تۆۋەنكى ئېڭەك سۆڭىكى ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

تۆۋەنكى ئېڭەك سۆڭىكى ئىنسان يۈز قىسمىدىكى ئەڭ چوڭ، ئەڭ مۇستەھكەم ۋە بىردىنبىر ھەرىكەت قىلالايدىغان سۆڭەكتۇر. ئۇ يالغۇز ئۆزى يۈزىمىزنىڭ تۆۋەنكى ئۈچتىن بىر قىسمىنىڭ شەكلىنى بەلگىلەپلا قالماي، يەنە چايناش، سۆزلەش، يۇتۇش ۋە نەپەس ئېلىش قاتارلىق بىر قاتار ھاياتىي مۇھىم فىزىئولوگىيىلىك پائالىيەتلەرنى ئىشقا ئاشۇرۇشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. ئۇنىڭ ئۆزگىچە تاقا شەكىللىك قۇرۇلمىسى تۆۋەنكى بىر قات چىشلارنى كۆتۈرۈپ تۇرۇش بىلەن بىرگە، چېكە سۆڭىكى بىلەن مۇرەككەپ چېكە-تۆۋەنكى ئېڭەك بوغۇمىنى ھاسىل قىلىپ، كۆپ يۆنىلىشلىك ھەرىكەتلەرنى ئىشقا ئاشۇرىدۇ.

تۆۋەنكى ئېڭەك سۆڭىكىنىڭ ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىسىنى چۈشىنىش، چىش كېسەللىكلىرى، ئېغىز بوشلۇقى ۋە يۈز-چىراي تاشقى كېسەللىكلىرى، چىش تۈزەش ۋە يۈز-چىراي گۈزەللەشتۈرۈش ئوپېراتسىيەلىرى قاتارلىق نۇرغۇنلىغان تېببىي ساھەلەر ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم. ئۇنىڭ سىرتقى ۋە ئىچكى يۈزىدىكى ھەر بىر دۆڭچە، ئويمانلىق، تۆشۈك ۋە سىزىقلارنىڭ ھەممىسى مەلۇم بىر مۇسكۇل، نېرۋا ياكى قان تومۇر بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولۇپ، بۇ نازۇك مۇناسىۋەتلەر تۆۋەنكى ئېڭەكنىڭ مۇرەككەپ ئىقتىدارىنى ئىشقا ئاشۇرۇشنىڭ ئاساسى ھېسابلىنىدۇ.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەىلمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

تۆۋەنكى ئېڭەك سۆڭىكىنىڭ سىرتقى ۋە ئىچكى يۈزىدىكى ئاساسلىق قۇرۇلمىلار

تۆۋەنكى ئېڭەك سۆڭەك (Mandible ، 下颌骨)
تۆۋەنكى ئېڭەك سۆڭىكى يۈز ئىسكىلىتىنىڭ ئەڭ ئاستىغا جايلاشقان تاق سۆڭەك بولۇپ، ئۇ بىر گورىزونتال تەن قىسمى ۋە ئىككى تىك شېخىدىن تەركىب تاپقان. ئۇنىڭ تەن قىسمىنىڭ ئۈستىدىكى چىش ئوقۇرى تۆۋەنكى قاتاردىكى بارلىق چىشلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇنىڭ ئىككى شېخى يۇقىرىغا كۆتۈرۈلۈپ، چېكە سۆڭىكى بىلەن چېكە-تۆۋەنكى ئېڭەك بوغۇمىنى (TMJ) ھاسىل قىلىدۇ، بۇ بوغۇم ئېغىزنى ئېچىش-يېپىش ۋە چايناش ھەرىكەتلىرىمىزنىڭ مەركىزىدۇر. بۇ سۆڭەك يۈزىمىزنىڭ ئاساسىي قۇرۇلمىسىنى شەكىللەندۈرۈش، يېمەكلىكلەرنى پارچىلاش ۋە ئېنىق سۆزلەشتىكى مۇھىم ئەزا ھېسابلىنىدۇ.

تۆۋەنكى ئېڭەك سۆڭىكىنىڭ سىرتقى تەرەپتىن كۆرۈنۈشى
(Lateral view of Mandible)

• تاجىسىمان ئۆسۈك (Coronoid process ، 冠突)
  تۆۋەنكى ئېڭەك شېخىنىڭ ئالدىدىكى ئۈچبۇلۇڭ شەكىللىك، ئۆتكۈر ئۆسۈك. كۈچلۈك چايناش مۇسكۇلى بولغان چېكە مۇسكۇلى مۇشۇ ئۆسۈككە بىرىكىپ، ئېڭەكنى يۇقىرىغا كۆتۈرۈپ ئېغىزنى يېپىشقا ياردەم بېرىدۇ.
• چىش ئوقۇر قىسمى (Alveolar part ، 牙槽部)
  تۆۋەنكى ئېڭەك تېنىنىڭ ئۈستۈنكى قىسمى بولۇپ، تۆۋەنكى قاتاردىكى چىشلارنىڭ يىلتىزى جايلاشقان سۆڭەك ئوقۇرلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇ چىشلارنى مۇستەھكەم تۇتۇپ تۇرۇش رولىنى ئوينايدۇ.
• چىش بويۇنتۇرۇقى (Jugum alveolare ، 牙槽轭)
  چىش يىلتىزىنىڭ تاشقى سۆڭەك يۈزىدە ھاسىل قىلغان تىك دۆڭچىلىرى. بۇ دۆڭچىلەر ئالدىنقى چىشلاردا تېخىمۇ روشەن كۆرۈنىدۇ.
• ئېڭەك دۆڭچىسى (Mental protuberance ، 颏隆凸)
  ئېڭەكنىڭ ئوتتۇرا قىسمىدىكى ئۈچبۇلۇڭ شەكىللىك كۆتۈرۈلگەن قىسمى. ئۇ ئىنسانلارغا خاس بىر ئاناتومىيىلىك ئالاھىدىلىك بولۇپ، ئېڭەكنىڭ تاشقى شەكلىنى بەلگىلەيدۇ.
• ئېڭەك تۈگۈنى (Mental tubercle ، 颏结节)
  ئېڭەك دۆڭچىسىنىڭ ئىككى يان تەرىپىدىكى كىچىك دۆڭچە. ئۇ ئېڭەكنىڭ كەڭلىكىنى بەلگىلەيدۇ.
• تۆۋەنكى ئېڭەك تۈۋى (Base of mandible ، 下颌底)
  تۆۋەنكى ئېڭەك تېنىنىڭ ئەڭ تۆۋەنكى، قېلىن گىرۋىكى. ئۇ بويۇن مۇسكۇللىرىنىڭ بىرىكىش نۇقتىسى بولۇش بىلەن بىرگە، ئېڭەكنىڭ ئاستىنقى لىنىيەسىنى ھاسىل قىلىدۇ.
• تۆۋەنكى ئېڭەك تېنى (Body of mandible ، 下颌体)
  تۆۋەنكى ئېڭەكنىڭ ئالدىدىكى تاقا شەكىللىك، گورىزونتال قىسمى. ئۇ چىشلارنى كۆتۈرۈپ تۇرۇش ۋە ئېڭەكنىڭ ئاساسىي قۇرۇلمىسىنى ھاسىل قىلىشتەك ئاساسلىق ۋەزىپىنى ئۆتەيدۇ.
• ئېڭەك تۆشۈكى (Mental foramen ، 颏孔)
  تۆۋەنكى ئېڭەك تېنىنىڭ سىرتقى يۈزىگە، ئادەتتە ئىككىنچى كىچىك ئېزىق چىشنىڭ ئاستىغا جايلاشقان تۆشۈك. تۆۋەنكى چىش ئوقۇرى نېرۋىسىنىڭ ئاخىرقى شاخچىسى ۋە قان تومۇرلىرى بۇ تۆشۈكتىن چىقىپ، تۆۋەنكى كالپۇك ۋە ئېڭەك تېرىسىنى تەمىنلەيدۇ.
• تۆۋەنكى ئېڭەك بۇلۇڭى (Angle of mandible ، 下颌角)
  تۆۋەنكى ئېڭەك تېنى بىلەن شېخىنىڭ تۇتاشقان يېرىدىكى ئەگرىلىك. بۇ بۇلۇڭنىڭ چوڭ-كىچىكلىكى ياشقا ۋە جىنسقا قاراپ ئوخشىمايدۇ.
• چايناش مۇسكۇل ھۈررىكى (Masseteric tuberosity ، 咬肌粗隆)
  تۆۋەنكى ئېڭەك بۇلۇڭىنىڭ سىرتقى يۈزىدىكى قوپال يۈز. ئەڭ كۈچلۈك چايناش مۇسكۇلى بولغان چىشلەش مۇسكۇلى مۇشۇ يەرگە بىرىكىدۇ.
• قىيپاش سىزىق (Oblique line ، 斜线)
  تۆۋەنكى ئېڭەك تېنىنىڭ سىرتقى يۈزىدە ئالدىغا ۋە يۇقىرىغا قاراپ سوزۇلغان سۆڭەك قىرى. ئۇ يۈز ئىپادىلەش مۇسكۇللىرىنىڭ بىر قىسمىغا بىرىكىش نۇقتىسى بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• تۆۋەنكى ئېڭەك شېخى (Ramus of mandible ، 下颌支)
  تۆۋەنكى ئېڭەك تېنىنىڭ ئىككى ئۇچىدىن يۇقىرىغا قاراپ تىك ئۆسكەن قىسمى. ئۇنىڭ ئۈستىدە تاجىسىمان ئۆسۈك ۋە تۆپۈلۈك ئۆسۈكى بار.
• تۆۋەنكى ئېڭەك بوينى (Neck of mandible ، 下颌颈)
  تۆۋەنكى ئېڭەك بېشىنىڭ ئاستىدىكى تارايغان قىسمى. سىرتقى قاناتسىمان مۇسكۇلنىڭ بىر قىسمى مۇشۇ يەرگە بىرىكىدۇ.
• تۆۋەنكى ئېڭەك بېشى (Head of mandible ، 下颌头)
  تۆپۈلۈك ئۆسۈكىنىڭ ئۈستىدىكى بوغۇم يۈزى بولۇپ، چېكە سۆڭىكىدىكى تۆۋەنكى ئېڭەك ئويمىنى بىلەن چېكە-تۆۋەنكى ئېڭەك بوغۇمىنى ھاسىل قىلىدۇ.
• تۆپۈلۈك ئۆسۈكى (Condylar process ، 髁突)
  تۆۋەنكى ئېڭەك شېخىنىڭ ئارقا-ئۈستى قىسمىدىكى ئۆسۈك بولۇپ، باش ۋە بويۇن قىسمىدىن تەركىب تاپقان. ئۇ چېكە-تۆۋەنكى ئېڭەك بوغۇمىنىڭ ئاساسلىق ھەرىكەتچان قىسمى ھېسابلىنىدۇ.
• تۆۋەنكى ئېڭەك ئويۇقى (Mandibular notch ، 下颌切迹)
  تاجىسىمان ئۆسۈك بىلەن تۆپۈلۈك ئۆسۈكى ئارىسىدىكى چوڭقۇر، يايسىمان ئويۇق. چايناش مۇسكۇلىنى تەمىنلەيدىغان نېرۋا ۋە قان تومۇرلار بۇ ئويۇقتىن ئۆتىدۇ.

تۆۋەنكى ئېڭەك سۆڭىكىنىڭ ئىچكى تەرەپتىن كۆرۈنۈشى
(Medial view of Mandible)

• تۆۋەنكى ئېڭەك تۆشۈكى (Mandibular foramen ، 下颌孔)
  تۆۋەنكى ئېڭەك شېخىنىڭ ئىچكى يۈزىنىڭ مەركىزىگە جايلاشقان چوڭ تۆشۈك. تۆۋەنكى چىش ئوقۇرى نېرۋىسى ۋە قان تومۇرلىرى بۇ تۆشۈك ئارقىلىق ئېڭەك سۆڭىكىنىڭ ئىچىدىكى نەيچىگە كىرىپ، تۆۋەنكى چىشلارنى تەمىنلەيدۇ.
• تۆۋەنكى ئېڭەك كىچىك تىلى (Lingula of mandible ، 下颌小舌)
  تۆۋەنكى ئېڭەك تۆشۈكىنىڭ ئالدىدىكى ئۆتكۈر، ئۈچبۇلۇڭ شەكىللىك سۆڭەك تەخسىسى. كېپىنەك-تۆۋەنكى ئېڭەك باغلىغۇچى مۇشۇ يەرگە بىرىكىپ، ئېڭەك ھەرىكىتىنى چەكلەشتە رول ئوينايدۇ.
• تۆۋەنكى ئېڭەك تىل سۆڭەك ئېرىقى (Mylohyoid groove ، 下颌舌骨沟)
  تۆۋەنكى ئېڭەك تۆشۈكىدىن تۆۋەنگە ۋە ئالدىغا قاراپ سوزۇلغان ئېرىق. تۆۋەنكى ئېڭەك-تىل سۆڭەك مۇسكۇلىنى تەمىنلەيدىغان نېرۋا ۋە قان تومۇرلار بۇ ئېرىق ئىچىدە ماڭىدۇ.
• قانات مۇسكۇل ھۆررىكى (Pterygoid tuberosity ، 翼肌粗隆)
  تۆۋەنكى ئېڭەك بۇلۇڭىنىڭ ئىچكى يۈزىدىكى قوپال يۈز. ئىچكى قاناتسىمان مۇسكۇل (medial pterygoid muscle) مۇشۇ يەرگە بىرىكىدۇ.
• تۆۋەنكى ئېڭەك ئاستى بەز ئويمىنى (Submandibular fossa ، 下颌下腺凹)
  تۆۋەنكى ئېڭەك تېنىنىڭ ئىچكى يۈزىدە، تۆۋەنكى ئېڭەك-تىل سۆڭەك مۇسكۇل سىزىقىنىڭ ئاستىدىكى ئويمانلىق. تۆۋەنكى ئېڭەك ئاستى شۆلگەي بېزى مۇشۇ ئويمانلىققا جايلاشقان.
• ئىككى قورساقلىق مۇسكۇل ئويمىنى (Digastric fossa ، 二腹肌窝)
  تۆۋەنكى ئېڭەك تۈۋىنىڭ ئالدى، ئىچكى تەرىپىدىكى كىچىك ئويمانلىق. ئىككى قورساقلىق مۇسكۇلنىڭ (digastric muscle) ئالدىنقى قورساق قىسمى مۇشۇ يەردىن باشلىنىدۇ.
• ئېڭەك بىسى (Mental spine ، 颏棘)
  ئېڭەكنىڭ ئىچكى يۈزىنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى بىر ياكى بىر جۈپ كىچىك سۆڭەك ئۆسۈكى. تىل ۋە ئېڭەككە مۇناسىۋەتلىك مۇسكۇللار (مەسىلەن، genioglossus, geniohyoid) مۇشۇ يەردىن باشلىنىدۇ.
• تىل ئاستى بەز ئويمىنى (Sublingual fossa ، 舌下腺凹)
  تۆۋەنكى ئېڭەك-تىل سۆڭەك مۇسكۇل سىزىقىنىڭ ئۈستىدىكى ئويمانلىق. تىل ئاستى شۆلگەي بېزى مۇشۇ ئويمانلىققا جايلاشقان.
• تۆۋەنكى ئېڭەك تىل سۆڭەك مۇسكۇل سىزىقى (Mylohyoid line ، 下颌舌骨肌线)
  تۆۋەنكى ئېڭەك تېنىنىڭ ئىچكى يۈزىدىكى قىيپاش سۆڭەك قىرى. ئېغىز بوشلۇقىنىڭ ئاستىنى ھاسىل قىلىدىغان مۇھىم مۇسكۇل بولغان mylohyoid مۇسكۇلى مۇشۇ سىزىقتىن باشلىنىدۇ.
• قانات مۇسكۇل ئويمىنى (Pterygoid fovea ، 翼肌凹)
  تۆۋەنكى ئېڭەك بوينىنىڭ ئالدى-ئىچكى يۈزىدىكى كىچىك ئويمانلىق. سىرتقى قاناتسىمان مۇسكۇلنىڭ (lateral pterygoid muscle) ئاساسلىق قىسمى مۇشۇ يەرگە بىرىكىدۇ.

تۆۋەنكى ئېڭەك سۆڭىكىنىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

تۆۋەنكى ئېڭەك سۆڭىكى يۈز قىسمىدا ئەڭ كۆپ سۇنىدىغان سۆڭەكلەرنىڭ بىرى، چۈنكى ئۇنىڭ ئورنى ئالدىدا بولغاچقا، تاشقى زەربىگە ئاسان ئۇچرايدۇ.

تۆۋەنكى ئېڭەك سۇنۇقلىرىنىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى زور:

• كۆپ ئۇچرايدىغان سۇنۇش ئورۇنلىرى: تۆپۈلۈك ئۆسۈكى (كوندىل)، تۆۋەنكى ئېڭەك بۇلۇڭى، تەن قىسمى ۋە ئېڭەك بىرلەشمىسى قاتارلىق جايلار نىسبەتەن ئاجىز بولغاچقا، ئاسان سۇنىدۇ.
• كېلىپ چىقىش سەۋەبى: كۆپىنچە قاتناش ھادىسىسى، مۇشتلىشىش، يىقىلىپ چۈشۈش قاتارلىق زەخىملىنىشلەردىن كېلىپ چىقىدۇ.
• ئاساسلىق ئالامەتلىرى: چىشلارنىڭ بىر-بىرىگە توغرا كەلمەسلىكى (malocclusion)، ئېغىز ئېچىشتا قىينىلىش ۋە ئاغرىش، سۇنغان جايدا نورمالسىز ھەرىكەت بولۇش، شۇنداقلا تۆۋەنكى چىش ئوقۇرى نېرۋىسى زەخىملەنگەندە تۆۋەنكى كالپۇك ۋە ئېڭەكنىڭ ئۇيۇشۇپ قېلىشى قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

بۇنىڭدىن باشقا، چېكە-تۆۋەنكى ئېڭەك بوغۇمىنىڭ نورمالسىزلىشىشى(TMD)  كۆپ ئۇچرايدىغان كېسەللىك بولۇپ، ئۇنىڭدا بوغۇمدا ئاغرىق، ئاۋاز چىقىش، ئېغىز ئېچىشنىڭ چەكلىمىگە ئۇچرىشى قاتارلىق ئالامەتلەر كۆرۈلىدۇ. بۇ كېسەللىكنىڭ سەۋەبى مۇرەككەپ بولسىمۇ، تۆۋەنكى ئېڭەك بېشىنىڭ ئورنى ۋە ھەرىكىتى بىۋاسىتە مۇناسىۋەتلىك.

چىش كېسەللىكلىرى دوختۇرلىرى ئۈچۈن، تۆۋەنكى ئېڭەك تۆشۈكىنىڭ ئورنىنى توغرا تېپىش، تۆۋەنكى چىشلارنى تاللاش (ئۇيۇشتۇرۇش) نىڭ ئاچقۇچىدۇر. چىش تىكىش (ئىمپلانت) ئوپېراتسىيەسىدە، تۆۋەنكى چىش ئوقۇرى نېرۋا نەيچىسىنىڭ ئورنىنى ئېنىق بىلىش، نېرۋىنى زەخىملەندۈرۈپ قويۇشنىڭ ئالدىنى ئېلىشتا ھەل قىلغۇچ رول ئوينايدۇ.

قىسقىسى، تۆۋەنكى ئېڭەك سۆڭىكى پەقەتلا بىر سۆڭەك بولۇپلا قالماي، بەلكى چايناش سىستېمىسىنىڭ ھەرىكەتچان مەركىزى، سۆزلەش ئىقتىدارىنىڭ مۇھىم تىرېكى ۋە يۈز گۈزەللىكىنىڭ ئاساسىي رامكىسىدۇر. ئۇنىڭ ساغلاملىقى تۇرمۇش سۈپىتىمىزگە بىۋاسىتە تەسىر كۆرسىتىدۇ.