ئوتتۇرا مېڭە ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى توغرا كەسمە يۈزى

ئوتتۇرا مېڭىنىڭ توغرا كەسمە يۈزى: ھاياتلىق يولىنىڭ مەركىزىي تۈگۈنى

ئوتتۇرا مېڭە (Midbrain ياكى Mesencephalon) باش مېڭە غولىنىڭ ئەڭ يۇقىرى قىسمى بولۇپ، چوڭ مېڭە بىلەن ئارقا مېڭىنى (كۆۋرۈك مېڭە، كىچىك مېڭە ۋە ئۇزۇنچاق مېڭە) تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان ھالقىلىق قۇرۇلما ھېسابلىنىدۇ. ئۇ گەرچە باش مېڭە غولىنىڭ ئەڭ قىسقا قىسمى بولسىمۇ، لېكىن كۆرۈش، ئاڭلاش، ھەرىكەتنى كونترول قىلىش، ئاڭ سەۋىيەسىنى ساقلاش، ئۇيقۇ-ئويغىنىش دەۋرىيلىكى ۋە بەدەن تېمپېراتۇرىسىنى تەڭشەش قاتارلىق نۇرغۇنلىغان ئىنتايىن مۇھىم فىزىئولوگىيىلىك ئىقتىدارلارنى ئۆتەيدۇ.

ئۇنىڭ ئىچكى قۇرۇلمىسىنىڭ مۇرەككەپلىكىنى چۈشىنىش ئۈچۈن، نېرۋا ئاناتومىيەسىدە دائىم توغرا كەسمە يۈزىدىن پايدىلىنىلىدۇ. بۇ رەسىملەردە ئوتتۇرا مېڭىنىڭ ئىككى ئاساسلىق سەۋىيەدىكى توغرا كەسمە يۈزى كۆرسىتىلگەن: بىرى تۆۋەنكى دۆڭچە سەۋىيەسىدىن، يەنە بىرى يۇقىرىقى دۆڭچە سەۋىيەسىدىن ئۆتكەن. بۇ ئىككى كەسمە يۈزى ئارقىلىق ئوتتۇرا مېڭىدىكى مۇھىم نېرۋا يادرولىرى ۋە نېرۋا يوللىرىنىڭ ئورۇنلىشىشىنى ۋە ئۆزئارا مۇناسىۋىتىنى ئېنىق كۆزىتىش ئارقىلىق، ئۇنىڭ نېرۋا سىستېمىسىدىكى كۆپ تەرەپلىمىلىك رولىنى چوڭقۇر چۈشىنەلەيمىز.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

1. ئوتتۇرا مېڭە تۆۋەنكى دۆڭچىدىن ئۆتكەن توغرا كەسمە يۈزى (Transverse section of the midbrain at the level of the inferior colliculus, 中脑经下丘横切面)

بۇ كەسمە يۈزى ئوتتۇرا مېڭىنىڭ تۆۋەنكى قىسمىغا جايلاشقان بولۇپ، ئۇنىڭ ئەڭ كۆرۈنەرلىك ئالاھىدىلىكى ئاڭلاش رېفلېكس مەركىزى بولغان تۆۋەنكى دۆڭچىنىڭ ئورنىدۇر. بۇ سەۋىيەدە، غالتەك نېرۋىسىنىڭ (IV) يادروسى ۋە ئۇنىڭ كېسىشىп ئۆتىدىغان نېرۋا تالالىرىنى كۆرگىلى بولىدۇ، بۇ نېرۋا كۆز قارىچۇقىنىڭ تۆۋەنگە ۋە ئىچكە قاراپ ھەرىكەتلىنىشىنى كونترول قىلىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، كىچىك مېڭىدىن چىققan ئاساسلىق نېرۋا يولى بولغان كىچىك مېڭە يۇقىرىقى پۇتىنىڭ قايچىلاشمىسى مۇشۇ يەردە يۈز بېرىدۇ، بۇ ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇش ئۇچۇرلىرىنى چوڭ مېڭىنىڭ يۇقىرى دەرىجىلىك مەركەزلىرىگە يەتكۈزۈشتىكى ھالقىلىق بىر قەدەم ھېسابلىنىدۇ.

• تۆۋەنكى دۆڭچە (Inferior colliculus, 下丘)
  ئاڭلاش يولىدىكى مۇھىم بىر ۋاسىتىچى مەركەز بولۇپ، ئاۋاز ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىدۇ ۋە ئاۋازغا قارىتا رېفلېكىسلىق ئىنكاس قايتۇرۇشقا (مەسىلەن، ئاۋاز كەلگەن تەرەپكە بۇرۇلۇش) قاتنىشىدۇ.
• ئوتتۇرا مېڭە سۇيۇقلۇق نەيچىسى (Cerebral aqueduct, 中脑水管)
  ئۈچىنچى مېڭە قوۋزىقى بىلەن تۆتىنچى مېڭە قوۋزىقىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان تار نەيچە بولۇپ، مېڭە-ھارغۇچ يىلىك سۇيۇقلۇقىنىڭ ئايلىنىشىغا يول ھازىرلايدۇ.
• سىرتقى تەرەپ دۆڭچە باغلىمى (Lateral lemniscus, 外侧丘系)
  ئاڭلاش يولىنىڭ ئاساسلىق ئۆرلەيدىغان نېرۋا تالاسى بولۇپ، تۆۋەنكى دەرىجىلىك ئاڭلاش يادرولىرىدىن كەلگەن ئۇچۇرلارنى تۆۋەنكى دۆڭچىگە يەتكۈزىدۇ.
• يېپىنچا – مەركىزى تۇتامى (Central tegmental tract, 被盖中央束)
  ئوتتۇرا مېڭىدىكى قىزىل يادرو، تۆۋەنكى زەيتۇن يادروسى ۋە تورسىمان تۈزۈلۈشنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرىدىغان مۇرەككەپ نېرۋا يولى. ئۇ ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇش ۋە ئاڭ سەۋىيەسىنى ساقلاشقا قاتنىشىدۇ.
• تۆپە قاپقىقى – يۇلۇن تۇتامى (Tectospinal tract, 顶盖脊髓束)
  يۇقىرىقى دۆڭچىدىن باشلىنىپ، كۆرۈش ۋە ئاڭلاش سىگناللىرىغا قارىتا باش، بويۇن ۋە بەدەننىڭ رېفلېكىسلىق ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدۇ.
• كىچىك مېڭە يۇقارىقى پۇت قايچىلاشمىسى (Decussation of the superior cerebellar peduncles, 小脑上脚交叉)
  كىچىك مېڭىدىن چىققan ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇش ئۇچۇرلىرىنى ئېلىپ ماڭغان نېرۋا تالالىرىنىڭ ئوتتۇرا سىزىقتا كېسىشىپ قارشى تەرەپكە ئۆتىدىغان ئورنى.
• ئىچكى تەرەپ دۆڭچە باغلىمى (Medial lemniscus, 内侧丘系)
  بەدەندىن كەلگەن ئىنچىكە تېگىشىش، بېسىم ۋە تەۋرىنىش سېزىمى قاتارلىق ئۇچۇرلارنى دۆڭچە مېڭىگە يەتكۈزىدىغان ئاساسلىق سېزىم يولى.
• چوڭ مېڭە پۇت تۈۋى (Crus cerebri / Basis pedunculi, 大脑脚底)
  چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىن چىققan غايەت زور مىقداردىكى تۆۋەنلەيدىغان ھەرىكەت تالالىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ تالالار كۆۋرۈك مېڭە يادرولىرى، ھارغۇچ يىلىك ۋە باشقا جايلارغا بارىدۇ.
• كۆۋرۈك مېڭە توغرا تالالىرى (Transverse pontine fibers, 脑桥横纤维)
  بۇ تالالار چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىن كۆۋرۈك مېڭە يادرولىرىغا، ئاندىن كىچىك مېڭىگە بارىدىغان يولنىڭ بىر قىسمى. ئۇلار چوڭ مېڭە پۇت تۈۋىنىڭ ئىچىدىن ئۆتىدۇ.
• قارا ماددا (Substantia nigra, 黑质)
  ھەرىكەتنى پىلانلاش، قوزغىتىش ۋە كونترول قىلىشتا ھالقىلىق رول ئوينايدىغان مۇھىم يادرو. ئۇنىڭدىكى دوپامىن ئىشلەپچىقىرىدىغان نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ بۇزۇلۇشى پاركىنسون كېسەللىكىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• ئىچكى تەرەپ تىك تۇتام (Medial longitudinal fasciculus, 内侧纵束)
  كۆز ھەرىكىتى ۋە باش ھەرىكىتىنى ماسلاشتۇرىدىغان مۇھىم نېرۋا يولى. ئۇ كۆز ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدىغان نېرۋا يادرولىرى ۋە تەڭپۇڭلۇق يادرولىرىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرىدۇ.
• غالتەك نېرۋا يادروسى (Trochlear nucleus, 滑车神经核)
  4-جۈپ باش سۆڭەك نېرۋىسى بولغان غالتەك نېرۋىسىنى ھاسىل قىلىدىغان ھەرىكەت نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ توپلىمى.
• ئۈچ ئاچا نېرۋا – ئوتتۇرا مېڭە يادروسى (Mesencephalic nucleus of the trigeminal nerve, 三叉神经中脑核)
  چاينەش مۇسكۇللىرى ۋە چىش ئەتراپىدىكى ھەرىكەت سېزىمى (proprioception) ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىدىغان ئۆزگىچە سېزىم يادروسى.
• مەركىزىي كۈلرەك ماددا (Periaqueductal gray, 中央灰质)
  ئوتتۇرا مېڭە سۇيۇقلۇق نەيچىسىنى ئوراپ تۇرىدىغان كۈل رەڭ ماددا رايونى. ئۇ ئاغرىقنى بېسىش، قورقۇنچ ۋە تەشۋىشلىنىش ئىنكاسلىرىنى تەڭشەشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• تۆۋەنكى دۆڭچە يادروسى (Nucleus of the inferior colliculus, 下丘核)
  تۆۋەنكى دۆڭچىنىڭ ئاساسلىق قىسمىنى تەشكىل قىلىدىغان نېرۋا ھۈجەيرىلىرى توپلىمى. ئۇ ئاۋاز ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىدىغان ئاساسلىق مەركەز.

2. ئوتتۇرا مېڭە يۇقىرىقى دۆڭچىدىن ئۆتكەن توغرا كەسمە يۈزى
(Transverse section of the midbrain at the level of the superior colliculus, 中脑经上丘横切面)

بۇ كەسمە يۈزى ئوتتۇرا مېڭىنىڭ يۇقىرى قىسمىغا جايلاشقان بولۇپ، ئۇنىڭ ئەڭ كۆرۈنەرلىك ئالاھىدىلىكى كۆرۈش رېفلېكس مەركىزى بولغان يۇقىرىقى دۆڭچىنىڭ ئورنىدۇر. بۇ سەۋىيەدە كۆز ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدىغان ئىككى مۇھىم قۇرۇلما — قىزىل يادرو (Red nucleus) ۋە كۆزنى ھەرىكەتلەندۈرگۈچى نېرۋا يادروسى (III) ئېنىق كۆرۈنىدۇ. قىزىل يادرو ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇشتا، بولۇپمۇ قول-پۇتنىڭ ئېگىلىش ھەرىكىتىدە مۇھىم رول ئوينايدۇ. كۆزنى ھەرىكەتلەندۈرگۈچى نېرۋا يادروسى بولسا كۆز قارىچۇقىنىڭ كۆپ قىسىم ھەرىكەتلىرىنى ۋە كۆز قارىچۇقىنىڭ كىچىكلىشىشىنى كونترول قىلىدۇ، شۇڭا بۇ سەۋىيە كۆرۈش ۋە ھەرىكەتنى بىر گەۋدىلەشتۈرۈشتىكى ھالقىلىق تۈگۈن ھېسابلىنىدۇ.

• يۇقىرىقى دۆڭچە (Superior colliculus, 上丘)
  كۆرۈش سىستېمىسىنىڭ مۇھىم بىر قىسمى بولۇپ، كۆرۈش سىگناللىرىغا قارىتا كۆز ۋە باشنىڭ رېفلېكىسلىق ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدۇ. ئۇ يەنە دىققەتنى يۆتكەشتىمۇ رول ئوينايدۇ.
• تورسىمان تۈزۈلۈش (Reticular formation, 网状结构)
  ئوتتۇرا مېڭىگە جايلاشقان بۇ قىسمى ئاڭ سەۋىيەسى، ئويغىنىش ۋە ئۇيقۇنى كونترول قىلىشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئۇ يەنە ئاغرىق سېزىمىنى تەڭشەشكە قاتنىشىدۇ.
• كۆزنى ھەرىكەتلەندۈرگۈچى نېرۋا (Oculomotor nerve, 动眼神经)
  3-جۈپ باش سۆڭەك نېرۋىسى بولۇپ، ئۇنىڭ تالالىرى يادرودىن چىققاندىن كېيىن، قىزىل يادرونى كېسىپ ئۆتۈپ، ئوتتۇرا مېڭىنىڭ ئالدى تەرىپىدىن چىقىدۇ.
• پىشانە – كۆۋرۈك تۇتامى (Frontopontine tract, 额桥束)
  چوڭ مېڭە پىشانە بۆلىكىدىن كەلگەن ھەرىكەت پىلانى ئۇچۇرلىرىنى كۆۋرۈك مېڭە يادرولىرىغا يەتكۈزىدىغان نېرۋا يولى. ئۇ چوڭ مېڭە پۇت تۈۋىنىڭ ئىچكى قىسمىغا جايلاشقان.
• پىرامىدا تۇتامى (Pyramidal tract / Corticospinal tract, 锥体束)
  چوڭ مېڭە ھەرىكەت پوستلاق قەۋىتىدىن چىققan ئاڭلىق ھەرىكەت بۇيرۇقلىرىنى ھارغۇچ يىلىككە يەتكۈزىدىغان ئاساسلىق يول.
• چوققا چىكە – كۆۋرۈك تۇتامى (Parietotemporopontine tract, 顶颞桥束)
  چوڭ مېڭە چوققا ۋە چىكە بۆلەكلىرىدىن كەلگەن سېزىم ئۇچۇرلىرىنى كۆۋرۈك مېڭە يادرولىرىغا يەتكۈزىدۇ. ئۇ چوڭ مېڭە پۇت تۈۋىنىڭ سىرتقى قىسمىغا جايلاشقان.
• قىزىل يادرو (Red nucleus, 红核)
  ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇشتا مۇھىم رول ئوينايدىغان چوڭ يادرو. ئۇ ئاساسلىقى قول-پۇت مۇسكۇللىرىنىڭ، بولۇپمۇ قولنىڭ ئېگىلىش ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدۇ.
• كۆزنى ھەرىكەتلەندۈرگۈچى نېرۋا يادروسى (Oculomotor nucleus, 动眼神经核)
  كۆز قارىچۇقىنى ھەرىكەتلەندۈرىدىغان كۆپ قىسىم مۇسكۇللارنى كونترول قىلىدىغان ھەرىكەت نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ توپلىمى.
• كۆزنى ھەرىكەتلەندۈرگۈچى نېرۋا قوشۇمچە يادروسى (Edinger-Westphal nucleus, 动眼神经副核)
  كۆزنى ھەرىكەتلەندۈرگۈچى نېرۋىنىڭ پاراسیمپاتىك قىسمىنى ھاسىل قىلىدۇ. ئۇ كۆز قارىچۇقىنىڭ تارىيىشى ۋە كىرپىكسىمان مۇسكۇلنىڭ قىسقىرىشى (فوكۇسنى تەڭشەش) نى كونترول قىلىدۇ.
• يۇقىرىقى دۆڭچە قەۋىتى (Stratum of the superior colliculus, 上丘层)
  يۇقىرىقى دۆڭچە كۆپ قەۋەتلىك قۇرۇلمىدىن تۈزۈلگەن بولۇپ، ھەر بىر قەۋىتى ئوخشىمىغان كىرگۈزۈش ۋە چىقىرىش ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىدۇ.

ئوتتۇرا مېڭىنىڭ ئاناتومىيەلىك ۋە كىلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

ئوتتۇرا مېڭە نېرۋا سىستېمىسىنىڭ ئاساسىي ۋە يۇقىرى دەرىجىلىك ئىقتىدارلىرىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان ھاياتىي مۇھىم تۈگۈن. ئۇنىڭ كىچىك ھەجىمى ئىچىگە نۇرغۇنلىغان ھالقىلىق نېرۋا قۇرۇلمىلىرى مەركەزلەشكەن بولغاچقا، بۇ رايوننىڭ زەخىملىنىشى ئېغىر ۋە ئۆزىگە خاس كىلىنىكىلىق ئالامەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

ئوتتۇرا مېڭىنىڭ ئاساسلىق ئىقتىدارى ۋە كىلىنىكىلىق ئەھمىيىتىنى تۆۋەندىكىدەك يەكۈنلەشكە بولىدۇ:

• كۆرۈش ۋە ئاڭلاش رېفلېكىسلىرى: يۇقىرىقى دۆڭچە ۋە تۆۋەنكى دۆڭچە ئايرىم-ئايرىم ھالدا كۆرۈش ۋە ئاڭلاش سىگناللىرىغا قارىتا باشنىڭ ۋە كۆزنىڭ تېز رېفلېكىسلىق ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدۇ. بۇ بىزنىڭ مۇھىتتىكى تۇيۇقسىز ئۆزگىرىشلەرگە تېز ئىنكاس قايتۇرالىشىمىز ئۈچۈن زۆرۈر.
• ھەرىكەتنى كونترول قىلىش: قارا ماددا ۋە قىزىل يادرو ھەرىكەت سىستېمىسىنىڭ ئىككى مۇھىم تەركىبىي قىسمى. قارا ماددىنىڭ زەخىملىنىشى پاركىنسون كېسەللىكىنىڭ تىپىك ئالامەتلىرىنى (تىترەش، ھەرىكەتنىڭ ئاستىلىشى) كەلتۈرۈپ چىقارسا، قىزىل يادرو زەخىملەنگەندە ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇشتا توسقۇنلۇق كۆرۈلىدۇ.
• كۆز ھەرىكىتى: ئوتتۇرا مېڭىدە 3- ۋە 4- جۈپ باش سۆڭەك نېرۋا يادرولىرى بار بولۇپ، كۆز قارىچۇقىنىڭ يۇقىرى-تۆۋەن، ئىچكى-تاشقى ھەرىكەتلىرىنى ۋە كۆز قارىچۇقىنىڭ چوڭ-كىچىكلىكىنى كونترول قىلىدۇ. بۇ رايوننىڭ زەخىملىنىشى قوش كۆرۈش، كۆز ئالمىسىنىڭ ساڭگىلاپ قېلىشى (ptosis) ۋە كۆز قارىچۇقىنىڭ نورمالسىزلىقى قاتارلىق ئالامەتلەرنى پەيدا قىلىدۇ.
• ئاڭ ۋە ئاغرىقنى تەڭشەش: تورسىمان تۈزۈلۈش ئاڭ سەۋىيەسىنى ساقلاشتا مۇھىم بولسا، مەركىزىي كۈلرەك ماددا بەدەننىڭ تەبىئىي ئاغرىق پەسەيتىش سىستېمىسىنىڭ ھالقىلىق بىر قىسمى ھېسابلىنىدۇ.

ئوتتۇرا مېڭىنىڭ توغرا كەسمە يۈزىدىكى ھەر بىر قۇرۇلما ئۆز ئالدىغا ئالاھىدە ۋەزىپىنى ئۆتەپلا قالماي، يەنە باشقا قۇرۇلمىلار بىلەن زىچ ھەمكارلىشىپ، نېرۋا سىستېمىسىنىڭ مۇرەككەپ ئىقتىدارلىرىنى ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ. بۇ قۇرۇلمىلارنى چوڭقۇر چۈشىنىش نېرۋا كېسەللىكلىرىگە توغرا دىئاگنوز قويۇش ۋە داۋالاش لايىھەسى تۈزۈشتە ئىنتايىن زور ئەھمىيەتكە ئىگە.