ئىڭەك ئاستى بېزى ۋە تىل ئاستى بېزىنىڭ ئىچكى يۈزى ئاناتومىيىسى

چوڭ شۆلگەي بەزلىرى: ھەزىم قىلىشنىڭ بىرىنچى قەدىمى ۋە ئېغىز بوشلۇقى ساغلاملىقىنىڭ قوغدىغۇچىسى

ئېغىز بوشلۇقى پەقەت سۆزلەش ۋە يېمەكلىك قوبۇل قىلىش ئورگىنى بولۇپلا قالماي، يەنە ھەزىم قىلىش سىستېمىسىنىڭ باشلىنىش نۇقتىسىدۇر. بۇ جەرياندا، شۆلگەي بەزلىرى ئىشلەپچىقارغان شۆلگەي ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. شۆلگەي يېمەكلىكلەرنى ھۆللەپ يۇتۇشنى ئاسانلاشتۇرىدۇ، تەركىبىدىكى فېرمېنتلار ئارقىلىق كاربون سۇ بىرىكمىلىرىنى دەسلەپكى قەدەمدە پارچىلايدۇ، شۇنداقلا ئېغىز بوشلۇقىنى تازىلاپ، باكتېرىيەلەرنىڭ كۆپىيىشىنى தىزگىنلەپ، چىش ۋە لۆمىدە ساغلاملىقىنى قوغدايدۇ.

بۇ مۇھىم خىزمەتلەرنى ئاساسلىقى ئېغىز بوشلۇقى ئەتراپىغا جايلاشقان ئۈچ جۈپ چوڭ شۆلگەي بېزى ۋە ئېغىز بوشلۇقى شىللىق پەردىسىگە تارقالغان نۇرغۇنلىغان كىچىك شۆلگەي بەزلىرى بىرلىكتە ئورۇندايدۇ. بۇ ماقالىدە، بىز ئاناتومىيەلىك رەسىمگە بىرلەشتۈرۈپ، ئۈچ جۈپ چوڭ شۆلگەي بېزى — يەنى گۈرەن بېزى، ئىڭەك ئاستى بېزى ۋە تىل ئاستى بېزىنىڭ قۇرۇلمىسى، ئورنى، ئۇلارنىڭ نەيچىلىرى ۋە ئەتراپىدىكى مۇسكۇل، نېرۋا قاتارلىق مۇھىم قۇرۇلمىلار بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇپ ئۆتىمىز.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

چوڭ شۆلگەي بەزىلىرى
(Major Salivary Glands, 大唾液腺)

چوڭ شۆلگەي بەزلىرى ئېغىز بوشلۇقى سىرتىغا جايلاشقان ئۈچ جۈپ چوڭ بەز بولۇپ، گۈرەن بېزى، ئىڭەك ئاستى بېزى ۋە تىل ئاستى بېزىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ بەزلەر ئېغىز بوشلۇقىدىكى شۆلگەينىڭ %90 تىن كۆپرەكىنى ئىشلەپچىقىرىپ، ئۆزلىرىنىڭ مەخسۇس نەيچىلىرى ئارقىلىق ئېغىز بوشلۇقىغا قويۇپ بېرىدۇ. ئۇلار ئىشلەپچىقارغان شۆلگەي تەركىبىدە سۇ، ئېلېكترولىتلار، شىللىق ئاقسىل، ئامىلازا قاتارلىق ھەزىم قىلىش فېرمېنتلىرى ۋە ئىممون globulin قاتارلىق باكتېرىيەگە قارشى ماددىلار بولۇپ، ھەزىم قىلىش، سىلىقلاش، تازىلاش ۋە قوغداش قاتارلىق كۆپ خىل فۇنكسىيەلەرنى ئورۇندايدۇ. بۇ بەزلەرنىڭ كېسەللىكلىرى، مەسىلەن ياللۇغلىنىش (پاروتىت)، تاش پەيدا بولۇش ۋە ئۆسمە قاتارلىقلار كلىنىكىدا كۆپ ئۇچرايدۇ.

ئىڭەك ئاستى بېزى ۋە تىل ئاستى بېزىنىڭ ئىچكى يۈزى (تىل كېسىۋېتىلگەندىن كېيىنكى كۆرۈنۈش)
(Medial aspect of submandibular and sublingual glands with the tongue removed, 下颌下腺及舌下腺内侧面舌已切除)

بۇ ئاناتومىيەلىك كۆرۈنۈش تىلنى كېسىۋەتكەندىن كېيىن، ئېغىز بوشلۇقىنىڭ ئاستىنقى قىسمىدىكى چوڭقۇر قۇرۇلمىلارنى ئاشكارىلايدۇ. بۇ كۆرۈنۈش ئارقىلىق ئىڭەك ئاستى بېزى ۋە تىل ئاستى بېزىنىڭ ئىچكى تەرىپى، ئۇلارنىڭ تۆۋەنكى ئىڭەك سۆڭىكى ۋە ئەتراپتىكى مۇسكۇللار بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى ئېنىق كۆزەتكىلى بولىدۇ. ئەڭ مۇھىمى، ئىڭەك ئاستى بېزى نەيچىسى (Wharton نەيچىسى) ۋە تىل ئاستى بېزى نەيچىلىرىنىڭ يۆنىلىشى، شۇنداقلا ئۇلار بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك بولغان تىل نېرۋىسى ۋە تىل ئاستى نېرۋىسى قاتارلىق مۇھىم نېرۋىلارنىڭ ئورنى ئېنىق نامايان بولىدۇ. بۇ كۆرۈنۈشنى چۈشىنىش، ئېغىز بوشلۇقى ئاستى قىسمىدىكى ئوپېراتسىيەلەردە، دوختۇرلارنىڭ مۇھىم نەيچە ۋە نېرۋىلارنى زەخىملەندۈرۈپ قويۇشتىن ساقلىنىشى ئۈچۈن ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە.

رەسىمدىكى ئاساسلىق قۇرۇلمىلارنىڭ تونۇشتۇرۇلۇشى

• يۇتقۇنچاق ناغرا نەيچىسىنىڭ يۇتقۇنچاق ئاغزى (Pharyngeal opening of the auditory tube, 咽鼓管咽口)
  بۇ ئوتتۇرا قۇلاق بىلەن بۇرۇن-يۇتقۇنچاقنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان نەيچىنىڭ يۇتقۇنچاق تەرىپىدىكى ئېغىزىدۇر. ئۇ ئوتتۇرا قۇلاقتىكى بېسىمنى تەڭشەشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• گۈرەن بەز ئەمچەكسىمان ئۆسۈكى (Parotid papilla, 腮腺乳头)
  بۇ ئۈستۈنكى ئىككىنچى چوڭ ئېزىق چىشنىڭ ئۇدۇلىدىكى مەڭزە شىللىق پەردىسىدە كۆتۈرۈلۈپ تۇرىدىغان كىچىك ئۆسۈك. گۈرەن بېزىنىڭ نەيچىسى دەل مۇشۇ يەردىن ئېغىز بوشلۇقىغا ئېچىلىدۇ.
• كىچىك تىل (Uvula, 腭垂)
  يۇمشاق تاڭلاينىڭ ئارقا گىرۋىكىدىن تۆۋەنگە ساڭگىلاپ تۇرىدىغان كىچىك مۇسكۇللۇق ئۆسۈك. ئۇ يۇتقاندا يېمەكلىكنىڭ بۇرۇن بوشلۇقىغا كىرىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىشقا ياردەم بېرىدۇ.
• تاڭلاي تىل يايى (Palatoglossal arch, 腭舌弓)
  يۇمشاق تاڭلايدىن تىلنىڭ يان تەرىپىگە سوزۇلغان بىر جۈپ شىللىق پەردە قاتلىمى. ئۇ ئېغىز بوشلۇقى بىلەن ئېغىز-يۇتقۇنچاقنىڭ ئالدىنقى چېگرىسىنى ھاسىل قىلىدۇ.
• تاڭلاي بادامسىمان تەنچىسى (Palatine tonsil, 腭扁桃体)
  تاڭلاي تىل يايى بىلەن تاڭلاي يۇتقۇنچاق يايى ئارىسىدىكى ئويمانچىغا جايلاشقان لىمفا توقۇلمىسى. ئۇ نەپەس يولىنى مىكروبلاردىن قوغداشتا مۇھىم ئىممۇنىتېت رولىنى ئوينايدۇ.
• تاڭلاي يۇتقۇنچاق يايى (Palatopharyngeal arch, 腭咽弓)
  يۇمشاق تاڭلايدىن يۇتقۇنچاقنىڭ يان تېمىغا سوزۇلغان شىللىق پەردە قاتلىمى. ئۇ تاڭلاي بادامسىمان تەنچىسىنىڭ ئارقا چېگرىسىنى تەشكىل قىلىدۇ.
• تىل ئاستى بېزى (Sublingual gland, 舌下腺)
  ئۈچ جۈپ چوڭ شۆلگەي بېزى ئىچىدىكى ئەڭ كىچىكى بولۇپ، ئېغىز بوشلۇقىنىڭ ئاستىدا، تىلنىڭ ئىككى يېنىغا جايلاشقان. ئۇ ئاساسلىقى شىللىق شۆلگەي ئىشلەپچىقىرىدۇ.
• كىكىرتەك قاپقاق (Epiglottis, 会厌)
  تىل يىلتىزىنىڭ كەينىگە جايلاشقان يوپۇرماق شەكىللىك كېكىردەك قۇرۇلمىسى. ئۇ يۇتقاندا نەپەس يولىنى ئاپتوماتىك تاقاپ، يېمەكلىكنىڭ كېكىرتەككە كىرىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ.
• تاڭلاي تىل مۇسكۇل (Palatoglossus muscle, 腭舌肌)
  تاڭلاي تىل يايىنىڭ ئىچىدىكى مۇسكۇل بولۇپ، قىسقार्غاندا تىل يىلتىزىنى يۇقىرىغا كۆتۈرۈپ، يۇتقۇنچاق يولىنى تارايتىدۇ.
• بىگىزسىمان ئۆسۈك تىل مۇسكۇلى (Styloglossus muscle, 茎突舌肌)
  باش سۆڭەكنىڭ بىگىزسىمان ئۆسۈكىدىن باشلىنىپ، تىلنىڭ يان تەرىپىگە كىرىدىغان مۇسكۇل. ئۇ قىسقार्غاندا تىلنى يۇقىرىغا ۋە كەينىگە تارتىدۇ.
• تىل نېرۋىسى (Lingual nerve, 舌神经)
  ئۈچ ئاچا نېرۋىنىڭ بىر شاخچىسى بولۇپ، تىلنىڭ ئالدىنقى ئۈچتىن ئىككى قىسمىنىڭ ئومۇمىي سېزىمى (ئاغرىق، تېگىشىش) ۋە تەم سېزىمىنى (يۈز نېرۋىسىدىن كەلگەن تالالار ئارقىلىق) مېڭىگە يەتكۈزىدۇ.
• ئىڭەك ئاستى بېزى نەيچىسى (Submandibular duct / Wharton’s duct, 下颌下腺管)
  ئۇزۇنلۇقى 5 سانتىمېتىر ئەتراپىدا بولۇپ، ئىڭەك ئاستى بېزىدىن چىققان شۆلگەينى تىل ئاستى دىلچىقىغا يەتكۈزىدىغان نەيچە.
• ئىڭەك ئاستى بېزى (Submandibular gland, 下颌下腺)
  تۆۋەنكى ئىڭەك سۆڭىكىنىڭ ئىچكى تەرىپىدىكى ئويمانچىغا جايلاشقان، چوڭلۇقى ياڭاققا يېقىن كېلىدىغان شۆلگەي بېزى. ئۇ ئارىلاشما (سۇيۇق ۋە شىللىق) شۆلگەي ئىشلەپچىقىرىدۇ.
• ئىككى قورساقلىق مۇسكۇل (Digastric muscle, 二腹肌)
  ئالدىنقى ۋە كەينىدىن ئىبارەت ئىككى قورساق قىسمىدىن تەركىب تاپقان مۇسكۇل. ئۇ تۆۋەنكى ئىڭەك سۆڭىكىنى تۆۋەنگە چۈشۈرۈپ ئېغىزنى ئېچىشقا ۋە تىل سۆڭىكىنى كۆتۈرۈشكە ياردەم بېرىدۇ.
• تۆۋەنكى ئىڭەك تىل سۆڭەك مۇسكۇل (Mylohyoid muscle, 下颌舌骨肌)
  ئېغىز بوشلۇقىنىڭ ئاستىنقى قىسمىنى ھاسىل قىلىدىغان يالپاق مۇسكۇل. ئۇ قىسقार्غاندا ئېغىز بوشلۇقىنىڭ ئاستىنى كۆتۈرىدۇ ۋە يۇتۇش ھەرىكىتىگە قاتنىشىدۇ.
• ئىڭەك تىل سۆڭەك مۇسكۇلى (Geniohyoid muscle, 颏舌骨肌)
  تۆۋەنكى ئىڭەك تىل سۆڭەك مۇسكۇلىنىڭ ئۈستىگە جايلاشقان كىچىك مۇسكۇل. ئۇ تىل سۆڭىكىنى ئالدىغا ۋە يۇقىرىغا تارتىدۇ.
• ئىڭەك تىل مۇسكۇلى (Genioglossus muscle, 颏舌肌)
  تىلدىكى ئەڭ چوڭ ۋە كۈچلۈك تاشقى مۇسكۇل. ئۇ تىلنى ئالدىغا سوزۇش (تىلنى چىقىرىش) ۋە تۆۋەنگە چۈشۈرۈشتە ئاساسلىق رول ئوينايدۇ.
• تۆۋەنكى ئىڭەك سۆڭەك (Mandible, 下颌骨)
  يۈز قىسمىدىكى بىردىنبىر ھەرىكەتچان سۆڭەك بولۇپ، چىشلارنىڭ تۆۋەنكى قېتىرىنى كۆتۈرۈپ تۇرىدۇ. چاينىش، سۆزلەش قاتارلىق ھەرىكەتلەرگە قاتنىشىدۇ.
• تىل ئاستى بېزى نەيچىسى (Sublingual ducts / Ducts of Rivinus, 舌下腺小管)
  تىل ئاستى بېزىنىڭ بىر چوڭ نەيچىسى (Bartholin نەيچىسى) ۋە نۇرغۇنلىغان كىچىك نەيچىلىرى بار. ئۇلار شۆلگەينى تىل ئاستىدىكى قاتلامغا قويۇپ بېرىدۇ.
• تىل ئاستى دىلچىقى (Sublingual caruncle, 舌下阜)
  تىل باغلىغۇچىنىڭ ئىككى تەرىپىدىكى كىچىك دۆڭچە بولۇپ، ئىڭەك ئاستى بېزى نەيچىسى ۋە تىل ئاستى بېزىنىڭ ئاساسلىق نەيچىسى مۇشۇ يەرگە ئېچىلىدۇ.
• تۆۋەنكى كالپۇك (Lower lip, 下唇)
  ئېغىزنىڭ تۆۋەنكى چېگرىسىنى ھاسىل قىلىدۇ. يېمەكلىكنى ئېغىزدا تۇتۇپ تۇرۇش ۋە سۆزلەشتە مۇھىم رولى بار.
• يۇقارىقى كالپۇك (Upper lip, 上唇)
  ئېغىزنىڭ يۇقىرىقى چېگرىسىنى ھاسىل قىلىدۇ. سېزىم نېرۋىلىرى مول جايلاشقان.
• قاتتىق تاڭلاي (Hard palate, 硬腭)
  ئېغىز بوشلۇقىنىڭ ئۆگزىسىنىڭ ئالدىنقى قىسمىنى ھاسىل قىلىدىغان سۆڭەكلىك قۇرۇلما. ئۇ ئېغىز بوشلۇقىنى بۇرۇن بوشلۇقىدىن ئايرىپ تۇرىدۇ.

خۇلاسە ۋە قوشۇمچە چۈشەنچىلەر

چوڭ شۆلگەي بەزلىرى ۋە ئۇلارنىڭ ئەتراپىدىكى قۇرۇلمىلار ئېغىز بوشلۇقىنىڭ نورمال فۇنكسىيەسى ۋە پۈتكۈل بەدەننىڭ ساغلاملىقى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم. شۆلگەينىڭ مىقدارى ۋە سۈپىتىنىڭ ئۆزگىرىشى ھەر خىل كېسەللىكلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن. مەسىلەن، شۆلگەي ئاجرىلىپ چىقىرىشنىڭ ئازىيىشى «ئېغىز قۇرۇش» (Xerostomia) نى كەلتۈرۈپ چىقىرىپ، چىش چىرىش، لۆمىدە ياللۇغى ۋە يۇقۇملىنىش خەۋپىنى ئاشۇرۇۋېتىدۇ.

كلىنىكىدا شۆلگەي بەزلىرىگە مۇناسىۋەتلىك بىر قانچە كۆپ ئۇچرايدىغان كېسەللىكلەر بار:

• شۆلگەي بېزى ياللۇغى (Sialadenitis): كۆپىنچە ۋىرۇس (مەسىلەن، پاروتىت ۋىرۇسى) ياكى باكتېرىيە يۇقۇملىنىشىدىن كېلىپ چىقىدۇ. بەز ئىششىپ، ئاغرىيدۇ، قىزىش ئالامەتلىرى كۆرۈلىدۇ.
• شۆلگەي تېشى (Sialolithiasis): شۆلگەي نەيچىلىرىدە تاش پەيدا بولۇپ، نەيچىنى توسۇۋالىدۇ. بۇ ھالەتتە، تاماق يېگەندە (شۆلگەي ئاجرىلىشى كۈچەيگەندە) بەز ئىششىپ قاتتىق ئاغرىيدۇ. ئىڭەك ئاستى بېزىدە ئەڭ كۆپ كۆرۈلىدۇ.
• شۆلگەي بېزى ئۆسمىسى: ياخشى ۋە يامان سۈپەتلىك ئۆسمىلەر بولۇشى مۇمكىن. كۆپىنچىسى گۈرەن بېزىدە پەيدا بولىدۇ. گۈرەن بېزى ئىچىدىن يۈز نېرۋىسى ئۆتىدىغان بولغاچقا، ئوپېراتسىيە قىلغاندا يۈز نېرۋىسىنى قوغداش ئىنتايىن مۇھىم.
• ئۆزلۈكىدىن ئىممۇنىتېتلاشقان كېسەللىكلەر: Sjögren ئۇنىۋېرسال كېسەللىكى قاتارلىق كېسەللىكلەر شۆلگەي بەزلىرىگە ھۇجۇم قىلىپ، ئېغىز ۋە كۆز قۇرۇش ئالامەتلىرىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

شۇڭلاشقا، شۆلگەي بەزلىرىنىڭ ساغلاملىقىنى قوغداش ئۈچۈن، يېتەرلىك سۇ ئىچىش، ئېغىز بوشلۇقى تازىلىقىغا ئەھمىيەت بېرىش، كىسلاتالىق يېمەكلىكلەرنى مۇۋاپىق ئىستېمال قىلىپ شۆلگەي ئاجرىلىپ چىقىرىشنى غىدىقلاش ۋە قەرەللىك ھالدا چىش دوختۇرىغا تەكشۈرتۈپ تۇرۇش ناھايىتى مۇھىم. بۇ ئاددىي تەدبىرلەر ئارقىلىق، بىز بۇ «كۆزگە كۆرۈنمەس قەھرىمان»لارنىڭ نورمال خىزمەت قىلىشىغا كاپالەتلىك قىلالايمىز.