يۈرەكنىڭ يەتكۈزۈش سىستېمىسى: ئادەم بەدىنىدىكى ھاياتلىق رىتىمىنىڭ مەركىزى

ئادەم بەدىنىدىكى ئەڭ مۇھىم ئەزالارنىڭ بىرى بولغان يۈرەك، ھاياتلىقنىڭ توختىماي داۋاملىشىشىغا كاپالەتلىك قىلىدىغان ئاساسلىق ئىقتىدارنى ئۆتەيدۇ. يۈرەكنىڭ رىتىملىق سوقۇشى ۋە قاننى توختىماي پۈتۈن بەدەنگە يەتكۈزۈشى ئالاھىدە بىر ئېلېكتر سىستېمىسى ئارقىلىق باشقۇرۇلىدۇ، بۇ سىستېما «يۈرەكنىڭ يەتكۈزۈش سىستېمىسى» دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ مۇرەككەپ سىستېما يۈرەكنىڭ ھەربىر سوقۇشىنى ماسلاشتۇرۇپ، ئۈنۈملۈك قان ئايلىنىشنى كاپالەتكە ئىگە قىلىدۇ.

بۇ ماقالىدە بىز يۈرەكنىڭ يەتكۈزۈش سىستېمىسىنىڭ ئاساسىي قۇرۇلمىسى، ھەربىر تەركىبىي قىسمىنىڭ ئۆزگىچە فۇنكسىيەسى ۋە ئۇلارنىڭ يۈرەك رىتىمىنى قانداق باشقۇرىدىغانلىقىنى تەپسىلىي چۈشەندۈرۈپ ئۆتىمىز. يۈرەك كېسەللىكلىرىنى چۈشىنىش ۋە ئالدىنى ئېلىش ئۈچۈن، بۇ سىستېمىنى چوڭقۇر چۈشىنىش ناھايىتى مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. يۈرەكنىڭ بۇ سىرلىق ئىقتىدارىنى بىرلىكتە ئېچىپ، ئۇنىڭ ھاياتلىق بىلەن بولغان باغلىنىشىنى ئاشكارىلايلى.

يۈرەكنىڭ يەتكۈزۈش سىستېمىسى ۋە ئۇنىڭ ئاساسلىق تەركىبىي قىسىملىرى:

• يۈرەكنىڭ يەتكۈزۈش سىستېمىسى (Cardiac Conduction System, 心脏传导系): بۇ سىستېما يۈرەكنىڭ ئۆزلۈكىدىن ۋە رىتىملىق سوقۇشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان ئېلېكتر سىگنالىنى ھاسىل قىلىش ۋە تارقىتىشقا مەسئۇل ئالاھىدە مۇسكۇل توقۇلمىلىرى توپىدۇر. ئۇ يۈرەكنىڭ تۆت بوشلۇقىنى ماس قەدەمدە تارايتىپ، قاننىڭ ئۈنۈملۈك پومپىلىنىشىنى كاپالەتلەندۈرىدۇ. بۇ سىستېما يۈرەكنىڭ ئۆزىگە خاس ئىچكى باشقۇرۇش مېخانىزمى بولۇپ، پۈتۈن بەدەندىكى قان ئايلىنىشنىڭ ئۈزلۈكسىزلىكىنى ساقلايدۇ. ئۇ ئادەم بەدىنىنىڭ ھاياتىي كۈچىنى ساقلايدىغان ئاساسلىق فۇنكسىيەنى ئۆتەيدۇ.

• دالانچە ئارىلىق شېخى (Interatrial Septal Branch, 房间支): بۇ شاخسىمان تالا ئېلېكتر سىگنالىنى دالانچىلاردىن قېرىنچىلارغا يەتكۈزۈشتە رول ئوينايدۇ. ئۇ دالانچىلاردىكى سىگنالنىڭ قېرىنچىلارغا ماس ھالدا ئۆتۈشىنى تەمىنلەيدۇ.

• يۈرەك سول دالانچىسى (Left Atrium, 左心房): يۈرەكنىڭ سول يۇقىرى بوشلۇقى بولۇپ، ئۆپكىدىن كەلگەن ئوكسىگېنغا باي قاننى قوبۇل قىلىدۇ. ئۇ قوبۇل قىلغان قاننى سول قېرىنچىغا يەتكۈزۈش ئۈچۈن تارىيىدۇ.

• دالانچە – قېرىنچە تۇتامى (Atrioventricular Bundle of His, 房室束): بۇ، دالانچە-قېرىنچە تۈگۈنىدىن كېيىنكى ئېلېكتر سىگنالىنى قېرىنچىلارغا يەتكۈزۈشتىكى ئاساسلىق يول. ئۇ سىگنالنىڭ تېز سۈرئەتتە تارقىلىشىنى كاپالەتلەندۈرىدۇ.

• ئايلانما تۇتام (Circumflex Bundle, 迂回束): بۇ تۇتام يۈرەك مۇسكۇللىرى ئىچىدە ئېلېكتر سىگناللىرىنى تارقىتىشتا رول ئوينايدۇ. ئۇ يۈرەكنىڭ مەلۇم قىسىملىرىغا سىگنال يەتكۈزۈپ، ماس قەدەمدە تارىيىشنى تەمىنلەيدۇ.

• يۈرەك سول پۇت ئارقا شېخى (Left Bundle Branch, Posterior Fascicle, 心脏左脚后支): سول تۇتام شېخىنىڭ ئارقا قىسمى بولۇپ، سول قېرىنچىنىڭ ئارقا ۋە تۆۋەنكى قىسىملىرىغا سىگنال يەتكۈزىدۇ. ئۇ بۇ قىسىملارنىڭ ئوڭۇشلۇق تارىيىشىغا ياردەم بېرىدۇ.

• يۈرەك سول پۇت ئالدى شېخى (Left Bundle Branch, Anterior Fascicle, 心脏左脚前支): سول تۇتام شېخىنىڭ ئالدى قىسمى بولۇپ، سول قېرىنچىنىڭ ئالدى ۋە يۇقىرى قىسىملىرىغا سىگنال يەتكۈزىدۇ. بۇ سىگناللار بۇ قىسىملارنىڭ ماس قەدەمدە تارىيىشىنى باشقۇرىدۇ.

• يۈرەك ئوڭ پۇت (Right Bundle Branch, 心脏右脚): دالانچە-قېرىنچە تۇتامىدىن كېيىن ئوڭ قېرىنچىغا كىرگەن ئېلېكتر سىگنال يولى. ئۇ ئوڭ قېرىنچىدىكى بارلىق مۇسكۇللارغا سىگنال تارقىتىدۇ.

• قېرىنچە ئارىلىق پاسىلى (Interventricular Septum, 室间隔): يۈرەكنىڭ ئوڭ ۋە سول قېرىنچىلىرىنى ئايرىپ تۇرىدىغان قېلىن مۇسكۇل توسۇق. بۇ توسۇقنىڭ ئىچىدە يەتكۈزۈش سىستېمىسىنىڭ مۇھىم شاخلىرى ئۆتىدۇ.

• پۇركىنىي تالاسى (Purkinje Fibers, 浦肯野纤维): يۈرەكنىڭ يەتكۈزۈش سىستېمىسىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى تارماقلىرى بولۇپ، قېرىنچە مۇسكۇل ھۈجەيرىلىرىگە بىۋاسىتە سىگنال يەتكۈزىدۇ. ئۇلار سىگنالنىڭ تېز ۋە ماس قەدەمدە تارقىلىپ، قېرىنچىلارنىڭ بىرلا ۋاقىتتا تارىيىشىنى تەمىنلەيدۇ.

• يۈرەك سول قېرىنچىسى (Left Ventricle, 左心室): يۈرەكنىڭ سول تۆۋەنكى بوشلۇقى بولۇپ، پۈتۈن بەدەنگە ئوكسىگېنغا تويۇنغان قاننى پومپىلايدۇ. ئۇ يۈرەكنىڭ ئەڭ كۈچلۈك بوشلۇقى.

• پاسىل – گىرۋەك مۇسكۇل تۈرۈكچىلىرى (Papillary Muscles of the Interventricular Septum, 隔缘肉柱): قېرىنچە ئارىلىق توسۇققا چاپلاشقان مۇسكۇل تۈرۈكچىلىرى بولۇپ، يۈرەك كلاپانلىرىنىڭ توغرا ئىشلىشىنى قوللايدۇ. ئۇلار كلاپانلارنىڭ ئارقىغا ئېچىلىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ.

• يۇقىرىقى كاۋاك ۋېنا (Superior Vena Cava, 上腔静脉): بەدەننىڭ يۇقىرى قىسمىدىن كەلگەن ئوكسىگېنسىز قاننى ئوڭ دالانچىغا ئېلىپ كېلىدۇ. ئۇ يۈرەككە قان قايتۇرۇشنىڭ ئاساسلىق يوللىرىنىڭ بىرى.

• كاۋاك دالانچە تۈگۈنى (Sinoatrial (SA) Node, 窦房结): يۈرەكنىڭ تەبىئىي رىتىم ياسىغۇچىسى دەپ ئاتىلىدۇ. ئۇ ئوڭ دالانچىنىڭ يۇقىرى قىسمىغا جايلاشقان بولۇپ، ئېلېكتر ئىمپۇلسلىرىنى ھاسىل قىلىدۇ. بۇ ئىمپۇلسلار يۈرەكنىڭ رىتىملىق سوقۇشىنى باشلايدۇ ۋە تەڭشەيدۇ. بۇ تۈگۈن ئۆزلۈكىدىن ئېلېكتر سىگناللىرىنى ھاسىل قىلىپ، يۈرەكنىڭ ھەر بىر سوقۇشىنى باشلاپ بېرىدۇ.

• ئالدى تۈگۈنچە ئارىلىق تۇتامى (Anterior Internodal Tract (Bachmann’s Bundle), 前结间束): كاۋاك دالانچە تۈگۈنىدىن دالانچە-قېرىنچە تۈگۈنىگە ئېلېكتر سىگنالىنى يەتكۈزۈشتىكى ئۈچ تۇتامنىڭ بىرى. ئۇ سىگنالنى تېز سۈرئەتتە يەتكۈزىدۇ.

• ئوتتۇرا تۈگۈنچە ئارىلىق تۇتامى (Middle Internodal Tract (Wenckebach’s Bundle), 中结间束): كاۋاك دالانچە تۈگۈنىدىن دالانچە-قېرىنچە تۈگۈنىگە سىگنال يەتكۈزۈشتىكى يەنە بىر مۇھىم يول. ئۇ سىگنالنىڭ دالانچىلار ئارىسىدا ماس قەدەمدە تارقىلىشىنى كاپالەتلەندۈرىدۇ.

• ئارقا تۈگۈنچە ئارىلىق تۇتامى (Posterior Internodal Tract (Thorel’s Bundle), 后结间束): كاۋاك دالانچە تۈگۈنىدىن دالانچە-قېرىنچە تۈگۈنىگە سىگنال يەتكۈزۈشتىكى ئۈچىنچى تۇتام. بۇ تۇتاممۇ سىگنالنىڭ ئۈنۈملۈك يەتكۈزۈلۈشىدە رول ئوينايدۇ.

• تۇخۇمسىمان ئويمان (Fossa Ovalis, 卵圆窝): ئوڭ دالانچىنىڭ ئۈستىدە، دالانچىلار ئارىسىدىكى توسۇقتا يېپىق ئەھۋالدا بولغان كىچىك ئويمانچۇق. ئۇ تۇغۇتتىن بۇرۇنقى يۈرەك قۇرۇلمىسىنىڭ قالدۇقى.

• چېگرا قىر (Crista Terminalis, 界嵴): ئوڭ دالانچىنىڭ ئىچكى يۈزىدىكى بىر قىر بولۇپ، كاۋاك دالانچە تۈگۈنىنىڭ ئورنىغا يېقىن. ئۇ دالانچىنىڭ قۇرۇلمىسىغا تېكىنىم بېرىدۇ.

• دالانچە قېرىنچە تۈگۈنى (Atrioventricular (AV) Node, 房室结): دالانچىلار بىلەن قېرىنچىلار ئارىسىغا جايلاشقان بولۇپ، كاۋاك دالانچە تۈگۈنىدىن كەلگەن سىگنالنى قوبۇل قىلىپ، ئۇنى قېرىنچىلارغا يەتكۈزۈشتىن بۇرۇن بىر ئاز كېچىكتۈرىدۇ. بۇ كېچىكىش دالانچىلارنىڭ قېرىنچىلار تارىيىشتىن بۇرۇن تولۇق تارىيىپ، قاننى قېرىنچىلارغا تولۇق قۇيۇشىغا شارائىت ھازىرلايدۇ.

• يۈرەك ئوڭ دالانچىسى (Right Atrium, 右心房): يۈرەكنىڭ ئوڭ يۇقىرى بوشلۇقى بولۇپ، بەدەننىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىن كەلگەن ئوكسىگېنسىز قاننى قوبۇل قىلىدۇ. ئۇ بۇ قاننى ئوڭ قېرىنچىغا يەتكۈزۈش ئۈچۈن تارىيىدۇ.

• تۆۋەنكى كاۋاك ۋېنا كىلاپانى (Valve of Inferior Vena Cava (Eustachian Valve), 下腔静脉瓣): تۆۋەنكى كاۋاك ۋېنانىڭ ئوڭ دالانچىغا كىرىدىغان جايىدىكى كلاپان. ئۇ قاننىڭ قايتىپ ئېقىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ.

• تاجسىمان كاۋاك كىلاپانى (Coronary Sinus Valve (Thebesian Valve), 冠状窦瓣): تاجسىمان كاۋاكنىڭ ئوڭ دالانچىغا كىرىدىغان جايىدىكى كلاپان. ئۇ يۈرەكنىڭ ئۆزىدىن كەلگەن ئوكسىگېنسىز قاننىڭ ئوڭ دالانچىغا قايتىپ ئېقىشىغا ياردەم بېرىدۇ.

• يۈرەك ئوڭ قېرىنچىسى (Right Ventricle, 右心室): يۈرەكنىڭ ئوڭ تۆۋەنكى بوشلۇقى بولۇپ، ئوڭ دالانچىدىن كەلگەن ئوكسىگېنسىز قاننى ئۆپكىگە پومپىلايدۇ. بۇ يەر يۈرەكنىڭ كىچىك قان ئايلىنىش سىستېمىسىنىڭ باشلىنىش نۇقتىسى.

• ئالدى شورىغۇچى مۇسكۇل (Anterior Papillary Muscle, 前乳头肌): ئوڭ قېرىنچىنىڭ ئىچىدە يەرلىكۈلۈنغان مۇسكۇل بولۇپ، ئۈچ تاقاقلىق كلاپاننىڭ سىم تىپىدىكى تالالىرىنى تۇتۇپ تۇرىدۇ. ئۇ بۇ كلاپاننىڭ توغرا يېپىلىشىنى كاپالەتلەندۈرىدۇ.

يۈرەكنىڭ يەتكۈزۈش سىستېمىسىنىڭ مۇھىملىقى ۋە فۇنكسىيەسى 

يۈرەكنىڭ يەتكۈزۈش سىستېمىسى ئادەم بەدىنىدىكى ھاياتلىقنى ساقلاپ قېلىشتىكى ئەڭ ئاساسلىق مېخانىزم. ئۇ ئېلېكتر ئىمپۇلسلىرىنى ھاسىل قىلىش ۋە تارقىتىش ئارقىلىق، يۈرەكنىڭ توختىماي، رىتىملىق سوقۇشىنى باشقۇرىدۇ. بۇ سىستېمىنىڭ ئۈزلۈكسىز ۋە ماس قەدەمدە ئىشلىشى، قاننىڭ ئوكسىگېن ۋە ئوزۇقلۇق ماددىلارنى پۈتۈن بەدەنگە ئۈنۈملۈك يەتكۈزۈشىگە كاپالەتلىك قىلىدۇ. بۇ سىستېمىدا يۈز بەرگەن ھەر قانداق بىر نورمالسىزلىق، يۈرەك رىتىمىنىڭ قالايمىقانلىشىشى (ئارىتمىيە) ياكى باشقا يۈرەك كېسەللىكلىرىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.

بۇ سىستېما تۆۋەندىكىدەك مۇھىم ئىقتىدارلارنى ئۆتەيدۇ:

• ئۆزلۈكىدىن ئىمپۇلس ھاسىل قىلىش: كاۋاك دالانچە تۈگۈنى (SA Node) يۈرەكنىڭ تەبىئىي رىتىم ياسىغۇچىسى بولۇپ، بەدەننىڭ سىرتقى تەسىرىسىز ئۆزلۈكىدىن ئېلېكتر ئىمپۇلسلىرىنى ھاسىل قىلىش ئىقتىدارىغا ئىگە. بۇ ئالاھىدىلىك يۈرەكنىڭ توختىماي سوقۇشىنى كاپالەتلەندۈرىدۇ.

• ئېلېكتر ئىمپۇلسلىرىنى تارقىتىش: ھاسىل بولغان ئىمپۇلسلار دالانچىلار ئارىسىدىكى تۇتاملار ۋە دالانچە-قېرىنچە تۈگۈنى (AV Node) ئارقىلىق قېرىنچىلارغا يەتكۈزۈلىدۇ. AV تۈگۈن بۇ ئىمپۇلسنى بىر ئاز كېچىكتۈرۈپ، دالانچىلارنىڭ قېرىنچىلار تارىيىشتىن بۇرۇن تولۇق تارىيىپ بولۇشىغا شارائىت ھازىرلايدۇ.

• يۈرەك سوقۇشىنى ماسلاشتۇرۇش: پۇركىنىي تالالىرى قاتارلىق يەتكۈزۈش يوللىرى ئارقىلىق، ئىمپۇلسلار قېرىنچە مۇسكۇل ھۈجەيرىلىرىگە تېز سۈرئەتتە يەتكۈزۈلۈپ، قېرىنچىلارنىڭ بىرلا ۋاقىتتا ۋە كۈچلۈك تارىيىشىنى تەمىنلەيدۇ. بۇ ئۈنۈملۈك قان پومپىلاش ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم.

يۈرەكنىڭ يەتكۈزۈش سىستېمىسىدىكى مەسىلىلەر ئوخشىمىغان يۈرەك رىتىمى قالايمىقانلىشىشىغا سەۋەب بولىدۇ، مەسىلەن:

• تاخىكاردىيە (تېز يۈرەك سوقۇشى): يۈرەك سوقۇشىنىڭ نورمالدىن تېز بولۇشى.

• برادىكاردىيە (ئاستا يۈرەك سوقۇشى): يۈرەك سوقۇشىنىڭ نورمالدىن ئاستا بولۇشى.

• ئارىتمىيە (رىتىم قالايمىقانلىشىشى): يۈرەكنىڭ ئادەتتىكى رىتىمىدىن چەتنەپ كېتىشى.

بۇ خىل ئەھۋاللارنى تەكشۈرۈش ۋە داۋالاش ئۈچۈن ئېلېكتروكارديوگرامما (ECG ياكى EKG) قاتارلىق دىئاگنوز قويۇش ئۇسۇللىرى قوللىنىلىدۇ. يۈرەكنىڭ يەتكۈزۈش سىستېمىسىنىڭ ئۈنۈملۈك ئىشلىشى ئادەم بەدىنىنىڭ ئومۇمىي ساغلاملىقى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم بولۇپ، ھەر قانداق كېسەللىك ئالامەتلىرى كۆرۈلگەندە دەرھال تېببىي ياردەمگە مۇراجىئەت قىلىش كېرەك.