باش سۆڭەك تاختا توساق ۋېنالىرى ۋە ئومۇرتقا ۋېنا چىگىشلىرى ئاناتومىيىسى

باش سۆڭەك تاختا توساق ۋېنالىرى ۋە ئومۇرتقا ۋېنا چىگىشلىرىنىڭ ئاناتومىيىسى

ئىنسان بەدىنىدىكى قان ئايلىنىش سىستېمىسى مۇرەككەپ ھەم نازۇك بىر تور بولۇپ، ئۇنىڭ ئىچىدە ۋېنا سىستېمىسى ئوكسىگېنسىز قاننى ۋە مېتابولىزم قالدۇقلىرىنى بەدەننىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىن يۈرەككە قايتۇرۇشتەك ھاياتىي ۋەزىپىنى ئۆتەيدۇ. گەرچە كۆپىنچە كىشىلەر چوڭ ئارتېرىيە ۋە ۋېنالارغا كۆپرەك دىققەت قىلسىمۇ، ئەمما بەدەندە ئالاھىدە فۇنكسىيەگە ئىگە نۇرغۇن كىچىك ھەم يەرلىك ۋېنا تورلىرى مەۋجۇت. بۇلارنىڭ ئىچىدە باش سۆڭەكنىڭ ئىچكى قىسمىغا جايلاشقان تاختا توساق ۋېنالىرى ۋە ئومۇرتقا تۈۋرۈكىنى ئوراپ تۇرىدىغان ئومۇرتقا ۋېنا چىگىشلىرى ئۆزگىچە ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىسى ۋە مۇھىم كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى بىلەن كۆزگە كۆرۈنىدۇ.

بۇ ئىككى ۋېنا سىستېمىسىنىڭ ئورتاق بىر ئالاھىدىلىكى شۇكى، ئۇلاردا كلاپان (valve) بولمايدۇ، بۇ قاننىڭ ئىككى يۆنىلىشتە ئېقىشىغا شارائىت ھازىرلايدۇ. بۇ ئالاھىدىلىك ئۇلارنىڭ فىزىئولوگىيىلىك رولىنى جارى قىلدۇرۇش بىلەن بىرگە، يۇقۇملىنىش ۋە راك ھۈجەيرىلىرىنىڭ بەدەن ئىچىدە يىراققا تارقىلىشى ئۈچۈن مۇھىم يول ھېسابلىنىدۇ. شۇڭلاشقا، بۇ ئىككى سىستېمىنىڭ ئاناتومىيىلىك ئورنى، تۈزۈلۈشى ۋە ئۆزئارا مۇناسىۋىتىنى چوڭقۇر چۈشىنىش نېرۋا سىستېمىسى كېسەللىكلىرى، يۇقۇملىنىش ۋە ئۆسمە كېسەللىكلىرىنى دىئاگنوز قىلىش ۋە داۋالاشتا ئىنتايىن مۇھىم.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

تەپسىلىي تونۇشتۇرۇش

1. تاختا توساق ۋىناسى (Diploic veins, 板障静脉)
تاختا توساق ۋېنالىرى باش سۆڭەكنىڭ ياپىلاق سۆڭەكلىرى ئىچىدىكى سۇماق سۆڭەك قەۋىتى (diploë) ئىچىگە جايلاشقان كەڭ، نېپىز تاملىق، كلاپانسىز ۋېنا يوللىرىدۇر. بۇ ۋېنالار سۆڭەك ئىچىدە مۇرەككەپ تور ھاسىل قىلىپ، باش سۆڭەكنىڭ قان بىلەن تەمىنلىنىشىدىن كېيىنكى قاننى يىغىدۇ. ئۇلار بىر تەرەپتىن باش تېرىسىدىكى ۋېنالار بىلەن، يەنە بىر تەرەپتىن مېڭە قاتتىق پەردىسىنىڭ ۋېنا كاۋاكچىلىرى (dural venous sinuses) بىلەن تۇتىشىدۇ. بۇ ئالاھىدە تۇتۇشۇش مۇناسىۋىتى سەۋەبىدىن، باش تېرىسىدىكى يۇقۇملىنىشلار بۇ يوللار ئارقىلىق مېڭە ئىچىگە كىرىپ، مېڭە پەردە ياللۇغى ياكى مېڭە كاۋاكچە ترومبوزى (thrombosis) غا ئوخشاش ئېغىر ئەگەشمە كېسەللىكلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.

2. ئومۇرتقا ۋىنا چىگىشى (Vertebral venous plexuses, 椎静脉丛)
ئومۇرتقا ۋېنا چىگىشلىرى ئومۇرتقا تۈۋرۈكىنى ۋە ئومۇرتقا ئۆستىكى ئىچىدىكى ھۇلۇقنى ئوراپ تۇرىدىغان، ئۆزئارا كەڭ-كۆلەمدە تۇتاشقان، كلاپانسىز ۋېنالار تورىدۇر. ئۇ ئومۇرتقا ئۆستىكىنىڭ سىرتىدىكى تاشقى چىگىش ۋە ئىچىدىكى ئىچكى چىگىشتىن تەركىب تاپقان بولۇپ، ئومۇرتقا سۆڭەكلىرى، ھۇلۇق، ئومۇرتقا ئەتراپىدىكى مۇسكۇل ۋە باغلاملاردىن كەلگەن قاننى يىغىدۇ. بۇ سىستېما يۇقىرىدا باش سۆڭەك ئاساسىدىكى ۋېنا كاۋاكچىلىرى بىلەن، تۆۋەندە كۆكرەك، قورساق ۋە داس بوشلۇقىدىكى چوڭ ۋېنالار بىلەن تۇتىشىدۇ. بۇ كەڭ دائىرىلىك تۇتۇشۇش (بولۇپمۇ Batson’s plexus دەپ ئاتىلىدۇ) سەۋەبىدىن، مەزى بېزى راكى، ئۆپكە راكى ۋە كۆكرەك بېزى راكىغا ئوخشاش ئۆسمىلەرنىڭ ھۈجەيرىلىرى بۇ يول ئارقىلىق ئومۇرتقا ۋە مېڭىگە مېتاستاز (metastasis) بېرىشى مۇمكىن.

باشقا قۇرۇلمىلارنى تونۇشتۇرۇش

• پىشانە تاختا توساق ۋىناسى (Frontal diploic vein, 额板障静脉)
  پىشانە سۆڭىكىنىڭ سۇماق قەۋىتىگە جايلاشقان بولۇپ، بۇ رايوندىكى قاننى يىغىدۇ. ئۇ يۇقىرى ساگىتال كاۋاكچە (superior sagittal sinus) ۋە پىشانە تېرىسىدىكى ۋېنالار بىلەن تۇتىشىدۇ.
• پىشانە سۆڭەك (Frontal bone, 额骨)
  باش سۆڭەكنىڭ ئالدى قىسمىنى تەشكىل قىلىدىغان ياپىلاق سۆڭەك. ئۇ پىشانە ۋە كۆز ئويمىچىنىڭ ئۈستۈنكى قىسمىنى ھاسىل قىلىدۇ.
• چىكە ئالدى تاختا ۋىناسى (Anterior temporal diploic vein, 颞前板障静脉)
  چېكە سۆڭىكىنىڭ ئالدى قىسمى ۋە كىپىنەك سۆڭەكنىڭ چوڭ قانىتىنىڭ سۇماق قەۋىتىدىكى قاننى يىغىدۇ. ئۇ كۆپىنچە كىپىنەك-تەپە سۆڭەك كاۋاكچىسى (sphenoparietal sinus) غا قۇيۇلىدۇ.
• كىپىنەك سۆڭەك (Sphenoid bone, 蝶骨)
  باش سۆڭەك ئاساسىنىڭ مەركىزىگە جايلاشقان، شەكىلى كېپىنەككە ئوخشايدىغان مۇرەككەپ سۆڭەك. ئۇ باش سۆڭەكنىڭ نۇرغۇن مۇھىم تۆشۈكلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
• ئەمچەكسىمان ئۆسۈك (Mastoid process, 乳突)
  چېكە سۆڭىكىنىڭ قۇلاق كەينىدىكى گەۋدىلىك ئۆسۈكى. ئۇنىڭ ئىچىدە ھاۋا بوشلۇقلىرى بولۇپ، بويۇن مۇسكۇللىرىنىڭ تۇتۇشۇش نۇقتىسى ھېسابلىنىدۇ.
• گەجگە سۆڭەك (Occipital bone, 枕骨)
  باش سۆڭەكنىڭ كەينى ۋە ئاستىنقى قىسمىنى تەشكىل قىلىدۇ. ئۇنىڭدا چوڭ تۆشۈك (foramen magnum) بولۇپ، ھۇلۇق مېڭە بىلەن تۇتىشىدۇ.
• گەجگە تاختا توساق ۋىناسى (Occipital diploic vein, 枕板障静脉)
  گەجگە سۆڭىكىنىڭ سۇماق قەۋىتىدىكى قاننى يىغىدىغان ئەڭ چوڭ تاختا توساق ۋېناسى. ئۇ توغرا كاۋاكچە (transverse sinus) ياكى ۋېنالارنىڭ ئۇچرىشىش نۇقتىسىغا قۇيۇلىدۇ.
• چېكە ئارقا تاختا توساق ۋىناسى (Posterior temporal diploic vein, 颞后板障静脉)
  چېكە سۆڭىكىنىڭ ئارقا قىسمىدىكى قاننى يىغىدۇ. ئۇ ئادەتتە سىگما شەكىللىك كاۋاكچە (sigmoid sinus) غا ئېچىلىدۇ.
• چېكە سۆڭەك (Temporal bone, 颞骨)
  باش سۆڭەكنىڭ ئىككى يېنىغا جايلاشقان جۈپ سۆڭەك بولۇپ، ئاڭلاش ۋە تەڭپۇڭلۇق ئەزالىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
• ئومۇرتقا ئىچكى ئالدى ۋىنا چىگىشى (Anterior internal vertebral venous plexus, 椎内前静脉丛)
  ئومۇرتقا ئۆستىكى ئىچىدە، ئومۇرتقا تېنىنىڭ كەينى تەرىپىدە ياتىدۇ. ئۇ ئومۇرتقا تېنىدىن كەلگەن قاننى يىغىدۇ.
• ئومۇرتقا ئارىلىق تەخسىسى (Intervertebral disc, 椎间盘)
  ئىككى ئومۇرتقا تېنى ئارىسىغا جايلاشقان كۆمۈرچەك قۇرۇلما. ئۇ ئومۇرتقىنىڭ ھەرىكىتىنى قوللايدۇ ۋە زەربىنى بۇففېرلاشتۇرىدۇ.
• ئومۇرتقا تەن ۋىناسى (Basivertebral vein, 椎体静脉)
  ئومۇرتقا تېنىنىڭ ئىچىدىكى چوڭ ۋېنا يوللىرى. ئۇلار سۆڭەك يىلىكىدىكى قاننى ئىچكى ئومۇرتقا ۋېنا چىگىشىگە يەتكۈزىدۇ.
• ئومۇرتقا تېنى (Vertebral body, 椎体)
  ئومۇرتقىنىڭ ئالدىدىكى ئېغىرلىق كۆتۈرىدىغان سىلىندىر شەكىللىك قىسمى.
• تۆۋەنكى كاۋاك ۋىناسى (Inferior vena cava, 下腔静脉)
  بەدەننىڭ تۆۋەنكى يېرىمىدىكى ئوكسىگېنسىز قاننى يىغىپ، يۈرەكنىڭ ئوڭ يۈرەكچىسىگە قۇيىدىغان ئەڭ چوڭ ۋېنا.
• ئومۇرتقا سىرتقى ئالدى ۋىنا چىگىشى (Anterior external vertebral venous plexus, 椎外前静脉丛)
  ئومۇرتقا تېنىنىڭ ئالدى يۈزىدە تور ھاسىل قىلىدۇ. ئۇ ئومۇرتقا ئەتراپىدىكى توقۇلمىلاردىن قان يىغىدۇ.
• بەل يۇقىرىلىغۇچى ۋىناسى (Ascending lumbar vein, 腰升静脉)
  بەل ئومۇرتقىلىرىنىڭ ئىككى يېنىدا يۇقىرىغا ماڭىدىغان ۋېنا. ئۇ ئومۇرتقا ۋېنا چىگىشىنى ئاجايىب (azygos) ۋېنا سىستېمىسى بىلەن تۇتاشتۇرىدۇ.
• ئومۇرتقا سىرتقى ئارقا ۋىنا چىگىشى (Posterior external vertebral venous plexus, 椎外后静脉丛)
  ئومۇرتقا ئۆسۈكچىلىرى ۋە ئومۇرتقا يايلىرىنىڭ كەينى تەرىپىگە جايلاشقان. ئۇ دۈمبە مۇسكۇللىرىدىن كەلگەن قاننى يىغىدۇ.
• بىس ئۈستى تارىمۇش (Supraspinous ligament, 棘上韧带)
  ئومۇرتقا بىس ئۆسۈكچىلىرىنىڭ ئۇچىنى بويلاپ تۇتىشىپ تۇرىدىغان كۈچلۈك باغلانما. ئۇ ئومۇرتقىنىڭ ھەددىدىن زىيادە ئالدىغا ئېگىلىشىنى چەكلەيدۇ.
• بىس ئارىلىق تارىمۇش (Interspinous ligament, 棘间韧带)
  قوشنا ئومۇرتقىلارنىڭ بىس ئۆسۈكچىلىرى ئارىسىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان نېپىز باغلانما.
• بىس ئۆسۈكچە (Spinous process, 棘突)
  ئومۇرتقا يېيىنىڭ ئارقا ئوتتۇرا سىزىقىدىن چىقىپ تۇرىدىغان سۆڭەك ئۆسۈكچىسى. دۈمبە مۇسكۇللىرىنىڭ تۇتۇشۇش نۇقتىسى ھېسابلىنىدۇ.
• ئومۇرتقا ئىچكى ئارقا ۋىنا چىگىشى (Posterior internal vertebral venous plexus, 椎内后静脉丛)
  ئومۇرتقا ئۆستىكى ئىچىدە، ئومۇرتقا يېيىنىڭ ئالدى تەرىپىدە ياتىدۇ. ئۇ ھۇلۇق ۋە ئۇنىڭ پەردىلىرىدىن قان يىغىدۇ.

خۇلاسە

تاختا توساق ۋېنالىرى ۋە ئومۇرتقا ۋېنا چىگىشلىرى ئاددىي قان قايتۇرۇش يولى بولۇپلا قالماي، بەلكى كۆپلىگەن كلىنىكىلىق ھادىسىلەر بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك مۇرەككەپ قان تومۇر تورىدۇر. ئۇلارنىڭ كلاپانسىز بولۇشتەك ئاناتومىيىلىك ئالاھىدىلىكى قان بېسىمىنىڭ تەڭشىلىشىگە قاتنىشىش بىلەن بىرگە، كېسەللىك پەيدا قىلغۇچى ئامىللارنىڭ تارقىلىشى ئۈچۈن قۇلايلىق يول ھازىرلاپ بېرىدۇ.

بۇ سىستېمىلارنىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىيىتىنى تۆۋەندىكى نۇقتىلاردىن يەكۈنلەشكە بولىدۇ:

• يۇقۇملىنىشنىڭ تارقىلىشى: يۈز، بويۇن ۋە باش تېرىسىدىكى يۇقۇملىنىشلار تاختا توساق ۋېنالىرى ئارقىلىق مېڭە ئىچىگە تارقىلىپ، ئېغىر دەرىجىدىكى ئىچكى مېڭە يۇقۇملىنىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.
• راك ھۈجەيرىلىرىنىڭ مېتاستازى: قورساق ۋە داس بوشلۇقىدىكى ئۆسمىلەردىن (مەسىلەن، مەزى بېزى راكى) چۈشكەن راك ھۈجەيرىلىرى ئومۇرتقا ۋېنا چىگىشلىرى (Batson’s plexus) ئارقىلىق ئۆپكە ۋە جىگەرنى ئايلىنىپ ئۆتۈپ، بىۋاسىتە ئومۇرتقا ۋە مېڭىگە يۆتكىلىشى مۇمكىن. بۇ نېمە ئۈچۈن بەزى راكلارنىڭ دەسلەپتە سۆڭەككە مېتاستاز بېرىدىغانلىقىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ.
• بېسىم يەتكۈزۈش: كۆكرەك ۋە قورساق بوشلۇقىدىكى بېسىمنىڭ ئۆزگىرىشى (مەسىلەن، يۆتەلگەندە ياكى كۈچەنگەندە) بۇ كلاپانسız ۋېنا تورى ئارقىلىق بىۋاسىتە ھۇلۇق ۋە مېڭە بوشلۇقىغا يەتكۈزۈلۈپ، مېڭە-ھۇلۇق سۇيۇقلۇقىنىڭ بېسىمىغا تەسىر كۆرسىتىدۇ.
• ئوپېراتسىيەدىكى ئەھمىيىتى: باش سۆڭەك ۋە ئومۇرتقا ئوپېراتسىيەلىرىدە، دوختۇرلار بۇ مول قان تومۇرلۇق تورلارنى زەخىملەندۈرۈپ قويۇشتىن ساقلىنىشى كېرەك، بولمىسا ئېغىر دەرىجىدە قاناش كېلىپ چىقىشى مۇمكىن.

قىسقىسى، گەرچە كۆزگە كۆرۈنەرلىك بولمىسىمۇ، تاختا توساق ۋېنالىرى ۋە ئومۇرتقا ۋېنا چىگىشلىرى ئىنسان بەدىنىنىڭ ساغلاملىقى ۋە كېسەللىكلىرىدە مۇھىم رول ئوينايدىغان ئىنتايىن ئەھمىيەتلىك ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىلاردۇر.