چۇما كېسىلى ھەققىدە

چۇما ( Plague ) — ئىنسانىيەت تارىخىدىكى ئەڭ قورقۇنۇچلۇق يۇقۇملۇق كېسەللىكلەرنىڭ بىرى بولۇپ، تارىختىن ھازىرغىچە يۈز مىڭلىغان كىشىلەرنىڭ ھاياتىغا زامىن بولغان. «چاشقان ۋابا كېسەللىكى» دەپمۇ ئاتىلىدىغان بۇ كېسەللىك، غەرب ئەللىرىدە بىر مەزگىل «قارا ئۆلۈم» (Black Death) دەپمۇ تونۇلغان.

ئۇيغۇرچە / Uyghurche : چۇما كېسىلى
ئىنگىلىزچە / English : Plague
تۈركچە / Türkçe : Veba
خەنزۇچە / 汉语 : 鼠疫

ئۇيغۇرچە باشقا ئاتىلىشلىرى: قارا ئۆلۈم، كۆك ئۆلۈم, ۋابا
ئىنگىلىزچە باشقا ئاتىلىشلىرى: Black Death
تۈركچە باشقا ئاتىلىشلىرى: Kara Veba, Kara Ölüm
خەنزۇچە باشقا ئاتىلىشلىرى: 黑死病

چۇما كېسەللىكىنىڭ تارىخى

تارىختىكى چۇما ۋابالىرى ۋەقەلىرى

چۇما كېسىلى تارىختا بىر نەچچە قېتىم كەڭ كۆلەمدە تارقىلىپ ئىنسانىيەت تارىخىدا چوڭ ۋابا پەيدا قىلغان:

1. بىرىنچى چۇما ۋاباسى (يۇستىنىئەن ۋاباسى Plague of Justinian): 541-549-يىللار ئارىسىدا ئوتتۇرا شەرق، شىمالىي ئافرىقا ۋە بىزانتىيە ئىمپېرىيىسىدە تارقالغان. تەخمىنەن 25-50 مىليون كىشى ھاياتىدىن ئايرىلغان.
2. ئىككىنچى چۇما ۋاباسى (قارا ئۆلۈم Black death): 1347-1351-يىللار ئارىسىدا ياۋروپادا تارقالغان بولۇپ، ياۋروپا نوپۇسىنىڭ 30-60% نى يوقاتقان. بۇ دەۋردە تەخمىنەن 75-200 مىليون ئادەم ئۆلگەن.
3. ئۈچىنچى چۇما ۋاباسى: 1855-يىلى جۇڭگونىڭ يۈننەن ئۆلكىسىدە باشلانغان ۋە كېيىن ھىندىستان ۋە ئاسىيانىڭ باشقا جايلىرىغا تارقالغان. 20-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىغىچە داۋاملاشقان بۇ ۋابادا 12-15 مىليون كىشى ھاياتىدىن ئايرىلغان.

مەركىزىي ئاسىيا ۋە ئۇيغۇر دىيارىدىكى چۇما تارىخى

ئوتتۇرا ئەسىردىكى چۇما ۋاباسى ئوتتۇرا ئاسىيا ئارقىلىق ياۋروپاغا تارقالغان. تارىخىي مەلۇماتلارغا ئاساسلانغاندا، چۇما كېسەللىكى بىر نەچچە قېتىم ئۇيغۇر دىيارىدا ۋە بۇ ئارقىلىق ئوتتۇرا ئاسىيادا تارقالغان:

• 14-ئەسىردە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تىجارەت يوللىرى ئارقىلىق تارقالغان چۇما ۋاباسى يىپەك يولى بويىدىكى شەھەرلەرگە ئېغىر دەرىجىدە تەسىر كۆرسەتكەن.
• بەزى تارىخىي مەنبەلەرگە قارىغاندا، چۇما كېسەللىكىنىڭ تارىم ۋادىسى ئەتراپىدىكى چۆل-باياۋانلارغا تۇتاشقان.

چۇما كېسەللىك سەۋەبلىرى

چۇما كېسەللىكى Yersinia pestis دەپ ئاتىلىدىغان باكتېرىيىدىن كېلىپ چىقىدۇ. بۇ باكتېرىيە 1894-يىلى فرانسىيەلىك بىئولوگ ئالېكساندر يېرسىن تەرىپىدىن خوڭكوڭدىكى چۇما ۋاباسىنى تەتقىقات قىلىش جەريانىدا كەشىپ قىلىنغان.

چۇما كېسىلىنىڭ تارقىلىش يوللىرى

چۇما كېسەللىكى ئاساسلىق ئۈچ خىل يول بىلەن تارقىلىدۇ:

1. پاشا چېقىش ئارقىلىق: چۇما كېسەللىكى كۆپىنچە ئەھۋاللاردا Yersinia pestis بىلەن زەھەرلەنگەن پاشىلار ئارقىلىق تارقىلىدۇ. بۇ پاشىلار ئادەتتە كېسەل چاشقانلار ياكى باشقا غاجىلىغۇچىلار ھايۋانلار بار مۇھىتتا ياشايدۇ ۋە ئۇلاردىن ئىنسانلارغا كېسەللىكنى يۇقتۇرىدۇ.
2. بىۋاسىتە تېگىش ئارقىلىق: يۇقۇملانغان ھايۋاننىڭ جەسىتىگە تېگىش ياكى يۇقۇملانغان كىشىنىڭ تەن سۇيۇقلۇقى ياكى ئۈسكۈنىلەر بىلەن تېگىش ئارقىلىقمۇ تارقىلىدۇ.
3. ھاۋا ئارقىلىق: يۇقۇملانغان كىشىنىڭ چۈشكۈرۈشى ياكى يۆتىلىشى ئارقىلىق ئېغىزدىن بۇرۇندىن چىققان سۇيۇقلۇق تامچىلىرى ئارقىلىقمۇ تارقىلىدۇ.

ئىجتىمائىي-ئىقتىسادىي ئامىللار

تارىختا ۋابالارنىڭ كەڭ كۆلەمدە تارقىلىشىغا تۆۋەندىكى ئىجتىمائىي-ئىقتىسادىي ئامىللارمۇ تەسىر كۆرسەتكەن:

• ئىنسانلارنىڭ توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان رايوننىڭ شەھەرلەشتۈرۈشى جەريانىدا ناچار تازىلىق شارائىتلىرى.
• ئىنسانلار توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان رايونلاردا ھايۋانلار، بولۇپمۇ چاشقانلارنىڭ كۆپلەپ ياشىشى.
• تىجارەت ۋە كۆچمەنلىك ھەرىكەتلىرى كۆپ بولغان رايونلاردىمۇ تارقىلىش ئىھتىماللىقىنى يۇقىرىلاتقان.
• ئۇرۇش ۋە ئاچارچىلىق بولغان رايونلاردىمۇ بۇ كېسەللىك تارقالغان.

چۇما كېسەللىكىنىڭ تىپلىرى ۋە ئالامەتلىرى

چۇما كېسەللىكى ئۈچ ئاساسىي تىپقا بۆلۈنىدۇ:

1. لېمفا چۇمىسى (Bubonic Plague)

ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغان تۈر بولۇپ، ئاساسەن پاشا چېقىش ئارقىلىق لېمفا سىستېمىسى يۇقۇملىنىش ئارقىلىق ئىپادىلىنىدۇ. ئالامەتلىرى:

• پاشا چاققان جايدىن يېقىن لىمفا بېزىنىڭ ئىششىيدۇ ۋە ئاغرىيدۇ.
• يۇقىرى قىزىتما (38-41°C) بولىدۇ.
• باش ئاغرىقى ۋە بەدەن ئاغرىقلىرى بولىدۇ.
• ھالسىزلىق ۋە چارچاش ئەھۋاللىرى بولىدۇ.
• تېرىدە قىزىل ياكى قارا داغلارنىڭ پەيدا بولۇش ئىھتىماللىقى بولىدۇ.

داۋالانمىغان ئەھۋالدا، يۇقۇملانغان كىشىلەرنىڭ ئۆلۈش نىسبىتى 30-60% بولغان. ئەگەر بىمار ۋاقتىدا داۋالانغاندا، ساقىيىش نىسبىتى يۇقىرى.

2. قان چۇمىسى (Septicemic Plague)

بۇ تۈر باكتېرىيىنىڭ قان ئېقىمىغا كىرىشىدىن كېلىپ چىقىدۇ. لېمفا چۇمىسىنىڭ ئىلگىرىلىگەن شەكلى بولۇشى ياكى بىۋاسىتە پاشا چېقىش ئارقىلىق كېلىپ چىقىشى مۇمكىن. ئالامەتلىرى:

• يۇقىرى قىزىتما كۆرۈلىدۇ.
• قاتتىق قورساق ئاغرىقى.
• قۇسۇش ۋە ئىچ سۈرۈش.
• تېرىنىڭ قارىيىشى (نېكروز)، بولۇپمۇ بارماق ۋە بۇرۇننىڭ ئۇچىدا كۆرۈلىدۇ.
• قان ئۇيۇشچانلىقى بۇزۇلىدۇ ۋە ئىچكى ئورگانلار قاناش ئەھۋاللىرى كۆرۈلىدۇ.

داۋالانمىغان ئەھۋالدا، قان چۇمىسى دېگۈدەك 100% ئۆلۈم بىلەن نەتىجىلىنىدۇ.

3. ئۆپكە چۇمىسى (Pneumonic Plague)

ئەڭ خەتەرلىك تۈر بولۇپ، ئۆپكىنى زەھەرلەيدۇ ۋە كىشىدىن كىشىگە بىۋاسىتە تارقىلىدۇ. لېمفا ياكى قان چۇمىسىنىڭ ئىلگىرىلىگەن شەكلى بولۇشى ياكى باشتىن-ئاخىر ئۆپكە چۇمىسى شەكلىدە كۆرۈلۈشى مۇمكىن. ئالامەتلىرى:

• نەپەسلىنىشتە ئېغىر دەرىجىدە قىينىلىش.
• كۆكرەك ئاغرىقى.
• يۆتەل ۋە قان تۈكۈرۈش.
• تۇيۇقسىز پەيدا بولغان يۇقىرى قىزىتما.
• باش ئاغرىقى ۋە ھالسىزلىق.

داۋالانمىغاندا، ئۆپكە چۇمىسى 24-36 سائەت ئىچىدە 100% ئۆلۈمگە ئېلىپ بارىدۇ. ھەتتا زامانىۋى داۋالاش بىلەنمۇ ئۆلۈم نىسبىتى يۇقىرى.

چۇما كېسەللىكىنى تەكشۈرۈش ۋە دىئاگنوز قىلىش

ئەينى ۋاقىتلاردا تىببىي كلىنىكا تەكشۈرۈش تەجرىبىسىنىڭ چەكلىك بولۇشى سەۋەپلىك ، چۇما كېسەللىكىگە دىئاگنوز قويۇش ئۈچۈن تۆۋەندىكى ئۇسۇللارنى ئىشلەتكەن:

1. كىلىنىك تەكشۈرۈش ئارقىلىق دىئاگنوز قويۇش: ئالامەتلەر ۋە كېسەللىك تارىخىغا ئاساسەن دەسلەپكى باھالاش.
2. لابوراتورىيە تەكشۈرۈشى:
   • ئىششىغان لېمفا قىسىمدىن يىرىڭ ياكى لىمفا سۇيۇقلۇقى ئېلىپ مىكروسكوپتا تەكشۈرۈش.
   • قان تەكشۈرۈش ئۇسۇللىرى.
   • ئۆپكە چۇمىسىدىن شۈبھىلەنسە بەلغەم تەكشۈرۈش ئۇسۇللىرى.
   • باكتېرىيە كۇلتۇراسى سىناق قىلىش ئۇسۇللىرى.
   • PCR (پولىمېراز زەنجىرلىك ئىنكاس) تەكشۈرۈشى،
3. سېرولوگىيەلىك تەكشۈرۈش: ئانتىتېلا سەۋىيىسىنى ئۆلچەش ئۇسۇللىرى.

چۇما كېسەللىكىنى داۋالاش ئۇسۇللىرى

زامانىۋى داۋالاش ئۇسۇللىرى

ھازىرقى زامان تېببىي تېخنىكىسى بىلەن، چۇما كېسەللىكى باكتېرىيىگە قارشى دورىلار بىلەن داۋالىنىدۇ:

1. ئانتىبىيوتىكلار: ئەڭ ئۈنۈملۈك داۋالاش ئۇسۇلى ھېساپلىنىدۇ. ئادەتتە قوللىنىلىدىغان ئانتىبىيوتىكلار:
   • سترېپتومىتسىن
   • جىنتامىتسىن
   • دوكسىسىكلىن
   • سىپروفلوكساسىن
   • لېۋوفلوكساسىن
   • خلورامفېنىكول
2. ياردەمچى داۋالاشلار :
   • بەدەنگە ئىھتىياجلىق بولغان ئوزۇقلۇقلار، سۇيۇقلۇقلارنى تومۇردىن بېرىش.
   • نەپەس ئېلىش تەسلەشكەندە ئوكسىگىن سۈمۈرۈش،.
   • يۇقىرى قىزىتمىنى كونترول قىلىش ئۈچۈن دورا بېرىش ۋە بەزى داۋالاشلارنى ئېلىپ بېرىش.
   • يىرىڭنى چىقىرۋېتىش (زۆرۈر بولغاندا)
3. يۇقۇملىنىشنىڭ تارقىلىشنى كونترول قىلىش:
   • بىمارلارنى ئايرىپ كۈزىتىش ۋە داۋالاش (بولۇپمۇ ئۆپكە چۇمىسى بىلەن يۇقۇملانغانلارنى)
   • شۇ رايوندا يۇقۇم كونترول تەدبىرلىرى ئېلىپ بېرىش.
   • پاشىلارنى ۋە چاشقانلارنى يوقىتىش تەدبىرلىنىرىنى ئىشلىتىش.

ئەنئەنىۋى داۋالاش ئۇسۇللىرى

ئوتتۇرا ئەسىرلەردە چۇما كېسەللىكىگە قارشى تۈرلۈك ئەنئەنىۋى ئۇسۇللار قوللىنىلغان، لېكىن بۇلارنىڭ كۆپ قىسمى ئۈنۈمسىز ۋەيا ئۈنۈمى يېتەرلىك بولمىغان:

• بەدەندىن قان ئېلىپ داۋالاش.
• زەھەرلىك تۆشۈكلەرنى كېسىۋېتىش.
• ھەر خىل ئۆت-چۆپلەر بىلەن داۋالاش.
• دۇئا ۋە دىنىي مۇراسىملار.

ئوتتۇرا ئاسىيادا ۋە ئۇيغۇرلاردا قوللىنىلغان ئەنئەنىۋى تېبابەت ئۇسۇللىرى:

• ئۇيغۇر تېبابىتىدىكى داۋالاشلار.
• مەلھەم ۋە دورا-دەرمانلار.
• ھېجامەت قىلىش.
• پەرھىز قىلىش ۋە ئوزۇقلۇققا ئۆزگەرتىش كىرگۈزۈش ئۇسۇللىرى.
• باشقىلار.

چۇما كېسەللىكىنىڭ ئالدىنى ئېلىش چارىلىرى

چۇما كېسەللىكى ئىنسانىيەت تارىخىدىكى ئەڭ ۋەيران قىلغۇچى ۋابالارنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇنىڭدىن ساقلىنىش نۆۋەتتە دۇنيا مىقياسىدا ھىلىھەم ئىنتايىن مۇھىم ئورۇندا تۇرىدۇ. تۆۋەندىكى چارىلار چۇمادىن ساقلىنىشنىڭ ئاساسىي ئۇسۇللىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

شەخسىي ئالدىنى ئېلىش ئۇسۇللىرى

ھەر بىر شەخس چۇما كېسەللىكى تارقالغان ۋەيا ئىھتىمالى بولغان رايونلارغا بارغاندا كېسەللىكدىن ساقلىنىش ئۈچۈن بەزى ئاساسىي تەدبىرلەرنى قوللىنىشى كېرەك. بۇ ئۇسۇللار ئۆزىڭىزنى ۋە ئائىلىڭىزنى قوغداشتا زور رول ئوينايدۇ.

پاشىلاردىن ساقلىنىش: پاشىغا قارشى دورا ئىشلىتىش يۇقۇملۇق رايونلاردا ئۇزۇن يەڭ-پاچاق كىيىملەرنى كىيىش ياۋايى ياكى كېسەل ھايۋانلار بىلەن تېگىشتىن ساقلىنىش

تازىلىق ئادەتلىرى: قوللارنى پات-پات يۇيۇش ئۆي ۋە ئەتراپنى پاكىز تۇتۇش كېسەل ئادەملەرنىڭ تەن سۇيۇقلۇقى بىلەن تېگىشتىن ساقلىنىش

خەتەرلىك رايونلاردا: چاشقان ۋە پاشىلارنى كونترول قىلىش چېدىر تىككەندە ۋە سىرتتا قونغاندا پاشىلارغا قارشى تەدبىر قوللىنىش

ھۆكۈمەت دەرىجىسىدىكى ئالدىنى ئېلىش تەدبىرلىرى

چۇما كېسەللىكىنىڭ كەڭ كۆلەملىك تارقىلىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئۈچۈن، ھەرقايسى دۆلەتنىڭ سەھىيە مىنىستىرلىكى سىستېمىلىق چارىلارنى قوللىنىدۇ. چۈنكى بۇ چارىلار پۈتۈن جەمئىيەتنى قوغداشتا ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينايدۇ.

نازارەت قىلىش ۋە كۆزىتىش: چۇما كېسەللىكى مەنبەسى بولسا داۋاملىق كۆزىتىش ۋە شۇ رايوندىكى ياۋايى ھايۋانلار ئارىسىدا كېسەللىك تارقىلىشى ئۈستىدىن نازارەت ئېلىپ بېرىش.

چاشقان ۋە پاشىلارنىڭ تارقىلىشىنى كونترول قىلىش: جەمئىيەت ساغلاملىق پروگراممىلىرى شەھەر ۋە يېزىلاردا پاشا ۋە چاشقان يوقىتىش توغرىلىق ساغلاملىق تەشۋىقاتلىرى ئېلىپ بېرىش.

ساغلاملىق تەشۋىقاتلىرى ، كۇرسلىرى ۋە ئاگاھلاندۇرۇشلار: ئامما ئارىسىدا ئاگاھلاندۇرۇش ۋە مائارىپ ئېلىپ بېرىش خەتەرلىك رايونلاردا ساياھەت قىلغۇچىلارغا تەۋسىيەلەر بېرىش پائالىيەتلىرىنى قانات يايدۇرۇش.

ھالقىلىق خىزمەتلەر: تېز دىئاگنوز ۋە داۋالاش ئىمكانىيەتلىرىنى بەرپا قىلىش ، يۇقۇم تارقىلىش زەنجىرىنى ئۈزۈش ،  خەلقئارا ھەمكارلىق ۋە كېسەللىك قوزغىلىشىغا تەييارلىق تۇرۇش.

ھازىرقى دۇنيادىكى چۇما كېسەللىكى ئەھۋالى

كۆپلىگەن كىشىلەر چۇما كېسەللىكىنى پەقەت تارىخىي بىر ۋابا دەپ ئويلىسىمۇ، ئەمەلىيەتتە بۇ كېسەللىك ھازىرمۇ دۇنيانىڭ مەلۇم جايلىرىدا بار بولۇپ، ئارىلاپ ئارىلاپ يېڭى ۋەقەلەر كۆرۈلۈپ تۇرماقتا.

تارىختىكى ۋابالارغا قارىغاندا، ھازىرقى زاماندا چۇما كېسەللىكى ئاز ئۇچرايدۇ. بىراق، بۇ كېسەللىك پۈتۈنلەي يوقالغان ئەمەس.

ھازىرقى تارقىلىش ئەھۋالى

چۇما كېسەللىكى ھازىرقى كۈندىمۇ دۇنيانىڭ بەزى رايونلىرىدا مەۋجۇت بولۇپ، ئاساسلىقى غاجىلىغۇچى ھايۋانلار ۋە ئۇلارنىڭ بەدىنىدىكى پاشىلار ئارقىلىق ساقلىنىپ كەلمەكتە.

تەبىئىي كېسەللىك مەنبەلىرى: چۇما باكتېرىيىسى ھازىرمۇ غاجىلىغۇچى ھايۋانلار ۋە ئۇلارنىڭ پاشىلىرى ئارىسىدا ساقلىنىپ كەلمەكتە، بولۇپمۇ: ئافرىقا ئاسىيا جەنۇبىي ئامېرىكا شىمالىي ئامېرىكىنىڭ غەربىي قىسملىرىدا كۆرۈلمەكتە.

يىللىق كۆرۈلگەن كېسەللىك ۋەقە سانلىرى: دۇنيا ساغلاملىق تەشكىلاتى ھەر يىلى 1000-3000 ئارىسىدا چۇما كېسەللىكى ۋەقەسى دوكلات قىلىنىدىغانلىقىنى مەلۇم قىلدى.

يېقىنقى ۋاقىتلاردىكى ۋەقەلەر: 2017-يىلى ماداگاسكاردا 2000دىن ئارتۇق چۇما ۋەقەسى، 200گە يېقىن ئۆلۈم ھادىسىسى 2019-يىلى خىتاينىڭ شىمالىدا ئۆپكە چۇمىسى ۋەقەلىرى ئامېرىكا قوشما شتاتلىرىنىڭ غەربىي شتاتلىرىدا ھەر يىلى نەچچە ۋەقە

بىئوتېررورىزم خەۋپى

چۇما كېسەللىكىنىڭ بىئولوگىيىلىك قورال سۈپىتىدە قوللىنىش ئېھتىماللىقى بار بولۇپ، دۇنيا مىقياسىدا بۇنداق تەھدىتلەرگە قارشى تۇرۇش چارىلىرى كۆرۈلمەكتە.

تارىختا، چۇما كېسىلى بىئولوگىيەلىك ھۇجۇم قورال سۈپىتىدە قوللىنىلغان خاتىرىلەر مەۋجۇت.

ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى جەريانىدا ياپونىيە 731-ئوترەت تارىخىدىكى تەجرىبىلەر سوۋېت ئىتتىپاقى ۋە ئامېرىكا قاتارلىق دۆلەتلەرنىڭ ئەسكىرىي بىئولوگىيەلىك پروگراممىلىرى بۈگۈنكى كۈندە ھۆكۈمەتلەر ۋە خەلقئارا ساغلاملىق تەشكىلاتلىرى مۇمكىن بولغان بىئوتېررورىزم ھۇجۇملىرىغا قارشى تەدبىر تۈزمەكتە

چۇما كېسەللىكى ۋە مەدەنىيەت

چۇما كېسەللىكى پەقەت تىببىي جەھەتتىنلا ئەمەس، بەلكى ئىنسانىيەت مەدەنىيىتى، سەنئىتى ۋە ئىجتىمائىي قۇرۇلمىسىغىمۇ چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتكەن. بۇ تەسىرلەر ھازىرغىچە كۆرۈلمەكتە.

چۇما كېسەللىكى ئىنسانىيەت تارىخىدا ناھايىتى چوڭقۇر ئىز قالدۇرغان:

ئىجتىمائىي ۋە مەدەنىي تەسىرلىرى

چۇما ۋاباسى ئۆز دەۋرىدە ۋە كېيىنكى دەۋرلەردىمۇ كىشىلىك جەمئىيىتىنىڭ تۈرلۈك تەرەپلىرىگە تەسىر كۆرسەتكەن. بۇ تەسىرلەر سەنئەت، ئەدەبىيات ۋە دىنىي ئەمەلىيەتلەردە ئىز قالدۇرغان.

دىنىي جەھەتتە : كۆپلىگەن دىنىي ئەمەلىيەتلەر ۋە ئېتىقاتلار چۇما ۋاباسىغا جاۋابەن ئۆزگەرگەن.

سەنئەت ۋە ئەدەبىيات جەھەتتە : چۇما ۋاباسى كۆپلىگەن سەنئەت ئەسەرلىرى، ئەدەبىيات ۋە كىنوفىلىملاردا تېما قىلىنغان: «ئۆلۈم ئۇسسۇلى» (Danse Macabre) رەسىم ژانرى ئالبېرت كامۇنىڭ «ۋابا» (La Peste) رومانى «قىزىل ئۆلۈم نىقابى» (ئېدگار ئاللان پو قىسسىسى)

ئىجتىمائىي ۋە مەدەنىي تەسىرلىرى (داۋامى)

چۇما ۋاباسى پەقەت مەدەنىيەت ۋە سەنئەتكىلا ئەمەس، بەلكى تىببىي ئىلىم، ئىقتىسادىي سىستېمىلار ۋە بەزى باشقا كەسىپلەرگىمۇ تەسىر كۆرسەتكەن.

تىببىي ئىلىم تەرەققىياتى: چۇما ۋاباسى سەۋەبىدىن زامانىۋى ۋاباشۇناسلىق (ئېپىدېمىيولوگىيە) ۋە ئاممىۋى ساغلاملىق سىستېمىلىرى تەرەققىي قىلغان.

ئىقتىسادىي تەسىرلەر: ئوتتۇرا ئەسىردىكى چۇما ۋاباسى ياۋروپانىڭ فېئودال سىستېمىسىنى زەئىپلەشتۈرگەن ۋە ئىجتىمائىي-ئىقتىسادىي ئۆزگىرىشلەرگە تۈرتكە بولغان.

كەسپىي ئەمەلىيەتلەر: چۇمادىن ساقلىنىش ئۈچۈن دوختۇرلار بۇرۇن شەكلىدىكى ماسكا كىيىپ، ئۇزۇن ھاسا بىلەن كېسەللەرنى تەكشۈرگەن. بۇ ئالاھىدە «چۇما دوختۇرى» كىيىمى ھازىرغىچە مەدەنىيەتتە ساقلىنىپ كەلگەن. بۇ كىيىم بىراز قاغىغا ئوخشاپ قالىدۇ.

ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە ئۇيغۇر مەدەنىيىتىدىكى چۇما كېسەللىكىنىڭ تەسىرى

تارىخ داۋامىدا ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە ئۇيغۇر دىيارىمۇ چۇما ۋاباسىنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان بولۇپ، بۇ مەدەنىيەت ۋە خەلق ئېغىز ئەدەبىياتىدا ئۆز ئىپادىسىنى تاپقان.

ئوتتۇرا ئاسىيادا چۇما كېسەللىكى خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى ۋە يەرلىك پاراڭلاردا ساقلىنىپ قالغان:

خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى: كۆپلىگەن چۆچەك ۋە رىۋايەتلەردە چۇما كېسەللىكى «قارا ئۆلۈم» ياكى «كۆك ئۆلۈم» دەپ تەسۋىرلەنگەن.

ئەنئەنىۋى داۋالاش ئۇسۇللىرى: ئۇيغۇر تېبابىتىدە چۇما كېسەللىكىگە قارشى ھەر خىل ئوت-چۆپلەر، دورا-دەرمانلار ۋە پەرھىز قائىدىلىرى تىلغا ئېلىنغان.

مەدەنىي تەدبىرلەر: تارىخىي مەنبەلەرگە ئاساسلانغاندا، چۇما ۋاباسى مەزگىللىرىدە ئاھالىلەر شەھەرلەرنى تاشلاپ، ئاز نوپۇسلۇق رايونلارغا كۆچكەن. بۇ «ۋابادىن قېچىش» ئۇسۇلى ئەينى ۋاقىتتا بىردىنبىر ئۈنۈملۈك ساقلىنىش ئۇسۇلى بولغان.

چۇما كېسەللىكى توغرىسىدىكى خاتا چۈشەنچىلەر

«چۇما پەقەت تارىختىلا مەۋجۇت بولغان»: بۇ خاتا. چۇما ھازىرمۇ دۇنيانىڭ ھەر خىل جايلىرىدا پات-پات كۆرۈلۈپ تۇرىدۇ.

«چۇمانى چاشقانلار تارقىتىدۇ»: قىسمەن توغرا، بىراق ئاساسلىق تارقاتقۇچى چاشقان ئەمەس، بەلكى چاشقاندىكى پاشىلار. چۇما ھەتتا پاشا يوق بولغاندىمۇ تارقىلىشى مۇمكىن.

«چۇما ھامان ئاخىرىدا ئۆلۈمگە ئېلىپ بارىدۇ»: ياق. ھازىرقى زامانىۋى داۋالاش ئۇسۇللىرى بىلەن، ۋاقتىدا دىياگنوز قويۇلغان چۇما ساقايتىلالايدۇ.

«چۇما دۇنيادا ئاللىبۇرۇن يوقالدى»: ياق، چۇما باكتېرىيىسى ھازىرمۇ ياۋايى ھايۋانلار ئارىسىدا ساقلىنىپ كەلمەكتە.

چۇما كېسەللىكى ھەققىدىكى ئىلمىي يېڭىلىقلار

زامانىۋى ئىلىم-پەن ۋە تېخنىكا چۇما كېسەللىكىنى تەتقىق قىلىش، ئالدىنى ئېلىش ۋە داۋالاشتا زور ئىلگىرىلەشلەرنى قولغا كەلتۈرگەن. بۇ تەتقىقاتلار كېلەچەكتىكى باشقا ۋابالارغا قارشىمۇ پايدىلىق.

يېڭى ئىلمىي تەتقىقاتلار

زامانىۋى تېخنولوگىيە ۋە تەتقىقات ئۇسۇللىرى چۇما كېسەللىكىنى چۈشىنىشتە ۋە ئۇنىڭغا قارشى كۈرەش قىلىشتا يېڭى ئىمكانىيەتلەرنى يارىتىپ بەرمەكتە.

باكتېرىيە گېنېتىكىسى: زامانىۋى DNA تەھلىل ئۇسۇللىرى ئارقىلىق ئالىملار تارىخىي چۇما ۋاباسىنى تەتقىق قىلماقتا. 14-ئەسىردىكى چۇما قۇربانلىرىنىڭ سۆڭەكلىرىدىن ئېلىنغان Yersinia pestis DNA سى تەھلىل قىلىنغان.

ئېكولوگىيەلىك تەتقىقاتلار: ئىقلىم ئۆزگىرىشى ۋە ئېكولوگىيە ئۆزگىرىشلىرىنىڭ چۇما باكتېرىيىسى ساقلىنىشىغا بولغان تەسىرى ئۈستىدە ئىزدىنىشلەر ئېلىپ بېرىلماقتا.

يېڭى داۋالاش ئۇسۇللىرى: ئانتىبىيوتىكلارغا چىداملىق بولغان (ئانتىبىيوتىك تەسىر كۆرسىتەلمىگەن ۋەقەلەرنى كۆزدە تۇتىدۇ) چۇما كېسەللىكلەر تۈرلىرىگە قارشى يېڭى دورىلار تەتقىق قىلىنماقتا.

ۋاكسىنا تەرەققىياتى

چۇما كېسەللىكىگە قارشى ۋاكسىنىلارنى تەرەققىي قىلدۇرۇش ساھەسىدە مۇھىم ئىلگىرىلەشلەر بولسىمۇ، تېخىچە ئومۇميۈزلۈك ئىشلىتىلىدىغان ۋاكسىنا يوق. بۇ ساھەدە داۋاملىق تەتقىقاتلار ئېلىپ بېرىلماقتا.

تەتقىقاتچىلار يېڭى چۇما ۋاكسىنىلىرى ئۈستىدە ئىزدىنىۋاتىدۇ يۇقىرى خەتەرلىك رايونلاردا ياشايدىغان ياكى لابوراتورىيەدە چۇما باكتېرىيىسى بىلەن ئىشلەيدىغانلار ئۈچۈن تەجرىبە خاراكتېرلىك ۋاكسىنىلار بار كېيىنكى نەسىل ۋاكسىنىلار ھازىر كىلىنىكىلىق سىناقتىن ئۆتكۈزۈلۈۋاتىدۇ

چۇما كېسەللىكى ۋە زامانىۋى ۋابالار ئارىسىدىكى سېلىشتۇرما

تارىخىي چۇما ۋاباسى بىلەن ھازىرقى زامان ۋابالىرىنى سېلىشتۇرۇش، يۇقۇملۇق كېسەللىكلەر ھەققىدە قىممەتلىك ساۋاقلارنى ئۆگىنىشكە پايدىلىق. بۇ سېلىشتۇرما بىزگە باشقا ۋابالارغا قانداق تاقابىل تۇرۇشنى چۈشىنىشتە ياردەم بېرىدۇ.

تارىخىي چۇما ۋاباسى بىلەن كېيىنكى زامانىۋى ۋابالار ئارىسىدا مۇھىم پەرقلەر ۋە ئوخشاشلىقلار بار:

ئوخشاشلىقلار

تارىخىي ۋە زامانىۋى ۋابالار ئارىسىدىكى بەزى ئوخشاشلىقلار، يۇقۇملۇق كېسەللىكلەرنىڭ تەبىئىتىنى چۈشىنىشتە ياردەم بېرىدۇ.

1. تارقىلىش مېخانىزمى: ھەم تارىخىي ھەم زامانىۋى ۋابالار ھايۋانلار بىلەن ئىنسانلار ئارىسىدىكى ئالاقىدىن كېلىپ چىققان.
2. ئىجتىمائىي تەسىرلەر: ھەر ئىككىلىسى ئىقتىسادىي، ئىجتىمائىي ۋە پىسخولوگىيەلىك تەسىرلەرنى ئېلىپ كەلگەن.
3. يالغان ئۇچۇر: ھەر ئىككى دەۋردە ۋابا ھەققىدە خاتا چۈشەنچە ۋە يالغان ئۇچۇرلار تارقالغان.

پەرقلەر

زامانىۋى تىببىي ئىلىم-پەن ۋە تېخنىكا تەرەققىياتى ۋابالارغا قارشى كۈرەش قىلىش ئىقتىدارىمىزنى زور دەرىجىدە ئۆستۈرگەن.

ۋابا كونترولى: زامانىۋى ئاممىۋى ساغلاملىق سىستېمىلىرى، قاتتىق كارانتىن ۋە نازارەت قىلىش ئۇسۇللىرى ۋاباغا قارشى تۇرۇش ئىقتىدارىمىزنى كۈچەيتتى.

ئىلمىي چۈشىنىش: ھازىر بىز مىكروبلار، باكتېرىيە گېنېتىكىسى ۋە يۇقۇم تارقىلىش مېخانىزمىنى چۈشىنىمىز، بۇ بىزگە ۋابالارنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە كونترول قىلىشتا زور پايدا يەتكۈزىدۇ.

چۇما كېسەللىكى ۋە باشقا يۇقۇملۇق كېسەللىكلەر ئۈستىدىن ساۋاقلار

چۇما كېسەللىكى تارىخى بىزگە كەلگۈسىدىكى يۇقۇملۇق كېسەللىكلەر بىلەن كۈرەش قىلىش ئۈچۈن قىممەتلىك ساۋاقلارنى تەمىنلەيدۇ. بۇ ساۋاقلارنى ئۆگىنىش، ھازىرقى ۋە كەلگۈسىدىكى ساغلاملىق كرىزىسلىرىغا تاقابىل تۇرۇشتا ئىنتايىن مۇھىم.

ۋابالارنىڭ ئالدىنى ئېلىش مۇمكىن: ئۈنۈملۈك نازارەت قىلىش، چاشقان ۋە پاشىلارنى كونترول قىلىش، مائارىپ ۋە تازىلىق چارىلىرى ئالدىنقى سەپ مۇداپىئە لىنىيەسى.

خەلقئارا ھەمكارلىق مۇھىم: ۋابالار كۆرۈلگەن ھامان دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدا دۆلەت چېگرا ئايرىماي تارقىلىدۇ. شۇڭا خەلقئارا ھەمكارلىشىش لازىم.

تېز ئىنكاس قايتۇرۇش ھاياتى ئەھمىيەتكە ئىگە: ۋاقتىدا ۋە توغرا كۈرەش قىلىش ۋاباغا تاقابىل تۇرۇشنىڭ ئاچقۇچى.

ئىلىم-پەن ۋە تېخنىكا مۇھىم رول ئوينايدۇ: چۇما كېسەللىكى ۋە باشقا يۇقۇملۇق كېسەللىكلەرنى داۋالاش، تەشخىس قويۇش ۋە ئالدىنى ئېلىشتا زامانىۋى تېخنىكا ھەل قىلغۇچ رول ئوينايدۇ.

ئىجتىمائىي باراۋەرلىك مەسىلىسى: چۇما ۋاباسى تارىختا كەمبەغەل ۋە مەھرۇم قىلىنغان ئاھالىلەرگە كۆپرەك تەسىر كۆرسەتكەن. زامانىۋى ۋابالارمۇ ئوخشاش مەسىلىلەرنى كۆرسەتمەكتە.

كۆپ سورىلىدىغان سوئاللار (FAQ)

چۇما كېسەللىكى ھازىر داۋالىنالامدۇ؟

ھەئە، ۋاقتىدا دىياگنوز قويۇلغان چۇما كېسەللىكى ئانتىبىيوتىكلار بىلەن ئۈنۈملۈك داۋالىنالايدۇ. داۋالاش قانچە تېز باشلانسا، ساقىيىش ئېھتىماللىقى شۇنچە يۇقىرى بولىدۇ.

چۇما كېسەللىكى كىشىدىن كىشىگە يۇقامدۇ؟

ئادەتتىكى لېمفا چۇمىسى كىشىدىن كىشىگە تارقالمايدۇ. بىراق، ئۆپكە چۇمىسى بولسا، چۈشكۈرۈش ياكى يۆتەل ئارقىلىق ھاۋا بويىچە تارقىلىشى مۇمكىن.

چۇما كېسەللىكى بىلەن يۇقۇملانغانلىقىمنى قانداق بىلەلەيمەن؟

چۇمىنىڭ ئەڭ ئالاھىدە ئالامىتى پاشا چاققان جايغا يېقىن لىمفا تۈگۈنلىرىنىڭ ئاغرىپ ئىششىشى مۇمكىن. بۇنىڭدىن سىرت، تۇيۇقسىز يۇقىرى قىزىتما، باش ئاغرىقى، ھالسىزلىق ۋە باشقا سىمپتوملار كۆرۈلىدۇ. بەدىنىڭىزدە كېسەللىك ئالامەتلىرى بولغاندا، دەرھال دوختۇرغا كۆرۈنۈپ بېقىڭ.

مەن چۇما بار رايونغا ساياھەت قىلسام، قانداق ئالدىنى ئېلىش تەدبىرلىرىنى قوللىنىشىم كېرەك؟

• پاشا يوقىتىش ياكى ئالدىنى ئېلىش دورىلىرىنى ئىشلىتىڭ.
• ئۇزۇن يەڭ-پاچاق كىيىملەرنى كىيىڭ، تېرىڭىز بەك ئوچۇق قالمىسۇن.
• چاشقان ۋە باشقا ياۋايى ھايۋانلاردىن يىراق تۇرۇڭ.
• سىز بىلمەيدىغان بىر رايونغا بېرىشتىن بۇرۇن توردا ياخشى ئىزدىنىڭ ۋە كېسەللىك تارقىلىش ئەھۋاللىرىنى تولۇق ئىگەللەڭ.

چۇمانىڭ ۋاكسىنىسى بارمۇ؟

ھازىر چۇما كېسەللىكىگە قارشى ئام خەلق ئىشلىتىشكە تەۋسىيە قىلىنىدىغان ۋاكسىنا يوق. بىراق، لابوراتورىيە تەتقىقاتچىلار ۋە خەتەرلىك رايونلاردىكى ئاۋۋانگارت خىزمەتچىلەر ئۈچۈن چەكلىك دائىرىدە ئىشلىتىلىدىغان ۋاكسىنىلار بار.

خۇلاسە

چۇما كېسەللىكى ئىنسانىيەت تارىخىدىكى ئەڭ ۋەيران قىلغۇچى ۋابالاردىن بىرى بولۇپ، مىليونلىغان ئىنسانلارنىڭ ھاياتىنى ئېلىپ كەتكەن. ئوتتۇرا ئەسىرلەردىكى «قارا ئۆلۈم» ناملىق دەھشەتلىك ۋابا ئىجتىمائىي، ئىقتىسادىي ۋە مەدەنىي ھاياتنى پۈتۈنلەي ئۆزگەرتىۋەتكەن.

ھازىرقى كۈندە، زامانىۋى تىببىي تېخنىكا ۋە ئاممىۋى ساغلاملىق تەدبىرلىرى ياردىمى ئاستىدا چۇما كېسەللىكى كونترول قىلىنغان ھالەتتە. بىراق، بۇ كېسەللىك تېخىچە پۈتۈنلەي يوقالغان ئەمەس ۋە ھېلىھەم دۇنيانىڭ بەزى جايلىرىدا پات-پات كۆرۈلۈپ تۇرىدۇ.

چۇما كېسەللىكىنىڭ تارىخى بىزگە ۋابالارغا قانداق تاقابىل تۇرۇش، ئالدىنى ئېلىش ۋە كونترول قىلىش ھەققىدە قىممەتلىك ساۋاقلارنى ئۆگىتىدۇ. بۇ ساۋاقلار ھازىرقى ۋە كېلەچەكتىكى ۋاباشۇناسلىق كۈرەشلىرىمىزدە يول كۆرسىتىدۇ.

پايدىلانغان مەنبەلەر

1. دۇنيا ساغلاملىق تەشكىلاتى (WHO) نىڭ چۇما كېسەللىكى ھەققىدىكى ماتېرىياللىرى
2. ئامېرىكا كېسەللىك كونترول مەركىزى (CDC) نىڭ چۇما كېسەللىكى ھەققىدىكى يوليورۇقلىرى
3. «قارا ئۆلۈم: 14-ئەسىردىكى ۋابا ۋە ئۇنىڭ كېيىنكى دۇنياغا تەسىرى» (كىتاب)
4. «ۋاباشۇناسلىق تارىخى: يۇقۇملۇق كېسەللىكلەر ۋە ئىنسانىيەت تارىخى» (كىتاب)
5. «چۇما كېسەللىكىنىڭ مولېكۇلالىق باكتېرىيولوگىيىسى ۋە ئېپىدېمىيولوگىيىسى» (ئىلمىي ژۇرنال)