پىرامىدا قايچىلاشما ۋە ئىچكى خالتا ئاساسلىق ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

چوڭ مېڭىمىز بەدىنىمىزنىڭ ھەر بىر ھەرىكىتىنى باشقۇرىدىغان ئالىي قوماندانلىق شتابىدۇر. قىزىقارلىق يېرى، مېڭىمىزنىڭ سول يېرىم شارى بەدىنىمىزنىڭ ئوڭ تەرىپىنى، ئوڭ يېرىم شارى بولسا سول تەرىپىنى كونترول قىلىدۇ. بۇ كىشىنى ھەيران قالدۇرىدىغان «قارشى تەرەپنى كونترول قىلىش» پىرىنسىپىنىڭ سىرى مېڭە غولىنىڭ چوڭقۇر قىسمىغا يوشۇرۇنغان بولۇپ، ئۇ يەردە چوڭ مېڭىدىن چىققان ھەرىكەت نېرۋا تالالىرىنىڭ كۆپ قىسمى بىر-بىرى بىلەن ئورۇن ئالماشتۇرىدۇ. بۇ ھالقىلىق كېسىشىش نۇقتىسى «پىرامىدا قايچىلاشمىسى» دەپ ئاتىلىدۇ.

بۇ ھەرىكەت سىگناللىرى مېڭىدىن يۇلۇنغا قاراپ يولغا چىققاندا، يەنە بىر ئىنتايىن مۇھىم ۋە تار رايوندىن ئۆتىدۇ، بۇ جاي «ئىچكى خالتا» دەپ ئاتىلىدۇ. ئىچكى خالتا مېڭىدىكى ھەرىكەت ۋە سېزىم نېرۋا تالالىرى توپلاشقان بىر «بوغما»غا ئوخشايدۇ، شۇڭا بۇ يەردىكى كىچىككىنە بىر زەخىملىنىشمۇ پۈتۈن بەدەننىڭ يېرىمىدا ئېغىر پالەچلىنىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن. شۇڭلاشقا، پىرامىدا قايچىلاشمىسى ۋە ئىچكى خالتانىڭ ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشىنى چۈشىنىش نېرۋا كېسەللىكلىرى، بولۇپمۇ سەكتە (stroke) قاتارلىق كېسەللىكلەرگە دىئاگنوز قويۇش ۋە داۋالاشتا ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

ھەرىكەت يولىدىكى مۇھىم تۈگۈنلەر: قۇرۇلمىسى ۋە فۇنكسىيەسى

1. پىرامىدا قايچىلاشما كۆرسەتمە رەسىمى
(Diagram of Pyramidal Decussation, 椎体交叉示意图)

بۇ رەسىم چوڭ مېڭىدىن كەلگەن ئاساسلىق ھەرىكەت يولى – پوستلاق يۇلۇن تۇتامىنىڭ ئۇزۇنچاق مېڭىدە قانداق قىلىپ قارشى تەرەپكە ئۆتىدىغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. بۇ جەريان «پىرامىدا قايچىلاشمىسى» دەپ ئاتىلىدىغان بولۇپ، چوڭ مېڭىنىڭ بىر تەرىپىنىڭ بەدەننىڭ قارشى تەرىپىنى كونترول قىلىشىنىڭ ئاناتومىيىلىك ئاساسىدۇر. بۇ قايچىلىشىش ئارقىلىق، ھەرىكەت بۇيرۇقلىرى ئېنىق ھالدا نىشانلانغان مۇسكۇللارغا يەتكۈزۈلىدۇ. بۇ قۇرۇلمىنىڭ زەخىملىنىشى بەدەننىڭ قارشى تەرىپىدە پالەچلىنىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

• پىرامىدا (Pyramid, 锥体)
  بۇ ئۇزۇنچاق مېڭىنىڭ ئالدى يۈزىدىكى جۈپ بۆرتمە قۇرۇلما بولۇپ، چوڭ مېڭىدىن چۈشكەن پوستلاق يۇلۇن تۇتامىنىڭ نېرۋا تالالىرىدىن تەركىب تاپىدۇ. ئۇ ئاڭلىق ھەرىكەت سىگناللىرىنى يۇلۇنغا يەتكۈزىدىغان ئاساسلىق يول ھېسابلىنىدۇ.
• قايچىلاشمىغان تالالار (Uncrossed Fibers, 未交叉纤维)
  بۇلار پىرامىدا قايچىلاشمىسىدا قارشى تەرەپكە ئۆتمەي، ئۆز تەرىپىدە تۆۋەنگە داۋاملىشىدىغان پوستلاق يۇلۇن تۇتامىنىڭ ئاز بىر قىسىم (%10-%15) تالالىرىدۇر. بۇ تالالار كېيىن پوستلاق يۇلۇن ئالدى تۇتامىنى شەكىللەندۈرۈپ، ئاساسلىقى بەدەن ئوقى مۇسكۇللىرىنى كونترول قىلىدۇ.
• پىرامىدا قايچىلاشمىسى (Pyramidal Decussation, 锥体交叉)
  بۇ ئۇزۇنچاق مېڭىنىڭ تۆۋەنكى قىسمىدا، پوستلاق يۇلۇن تۇتامى تالالىرىنىڭ كۆپ قىسمىنىڭ (%85-%90) قارشى تەرەپكە ئۆتىدىغان ئورنىدۇر. بۇ قۇرۇلما سەۋەبىدىن مېڭىنىڭ ھەر بىر يېرىم شارى بەدەننىڭ قارشى تەرىپىدىكى ھەرىكەتنى باشقۇرىدۇ.
• پوستىلاق يۇلۇن يان تۇتامى (Lateral Corticospinal Tract, 皮质脊髓侧束)
  بۇ قايچىلاشقاندىن كېيىنكى نېرۋا تالالىرىدىن شەكىللەنگەن ئاساسلىق ھەرىكەت يولى بولۇپ، يۇلۇننىڭ يان تەرىپىدە تۆۋەنگە ماڭىدۇ. ئۇ ئاساسلىقى پۇت-قوللارنىڭ، بولۇپمۇ قول ۋە بارماقلارنىڭ ئىنچىكە، ماھارەتلىك ھەرىكەتلىرىنى كونترول قىلىشقا مەسئۇل.
• پوستلاق يۇلۇن ئالدى تۇتامى (Anterior Corticospinal Tract, 皮质脊髓前腹侧束)
  بۇ قايچىلاشمىغان تالالاردىن شەكىللەنگەن كىچىكرەك ھەرىكەت يولى بولۇپ، يۇلۇننىڭ ئالدى تەرىپىدە تۆۋەنگە ماڭىدۇ. ئۇ ئاساسلىقى بويۇن، دۈمبە ۋە قورساق قاتارلىق بەدەن ئوقى مۇسكۇللىرىنى كونترول قىلىپ، بەدەن ھالىتىنى ۋە مۇقىملىقىنى ساقلاشقا ياردەم بېرىدۇ.

2. ئىچكى خالتا ئاساسلىق تۈزۈلۈش ئۈلگە رەسىمى
(Diagram of Main Structures of Internal Capsule, 内囊主要结构模式图)

ئىچكى خالتا چوڭ مېڭە يېرىم شارىنىڭ چوڭقۇر قىسمىغا جايلاشقان «V» شەكىللىك ئاق ماددا رايونى بولۇپ، چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتى بىلەن مېڭە غولى ۋە يۇلۇن ئارىسىدا ئۆتىدىغان بارلىق ئۆرلەشچان (سېزىم) ۋە تۆۋەنلەشچان (ھەرىكەت) نېرۋا تالالىرى توپلانغان مۇھىم ئۆتەڭدۇر. ئۇنىڭ ئىخچام تۈزۈلۈشى سەۋەبىدىن، بۇ يەردىكى كىچىككىنە قان تومۇر توسۇلۇشى ياكى قاناشمۇ ئېغىر دەرىجىدىكى يېرىم بەدەن پالەچلىنىشى (hemiplegia) ۋە سېزىم توسالغۇسىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. شۇڭا ئۇ نېرۋا كېسەللىكلىرىدە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى ئىنتايىن يۇقىرى ئورۇن ھېسابلىنىدۇ.

• قۇيرۇقسىمان يادرو بېشى (Head of Caudate Nucleus, 尾状核头)
  تۈپ يادرولارنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، ئىچكى خالتانىڭ ئالدى پۇتىنىڭ ئىچكى تەرىپىگە جايلاشقان. ئۇ ھەرىكەتنى پىلانلاش ۋە ئۆگىنىش قاتارلىق ئالىي مېڭە فۇنكسىيەلىرىگە قاتنىشىدۇ.
• دۆڭچە مېڭە ئالدىنقى چاشمىسى (Anterior Thalamic Radiation, 丘脑前幅射)
  بۇ نېرۋا تالالىرى دۆڭچە مېڭىنىڭ ئالدىنقى يادروسى بىلەن پېشانە پوستلاق قەۋىتىنى تۇتاشتۇرىدۇ. ئۇ ھېسسىيات، ئەستە ساقلاش ۋە دىققەت قاتارلىق فۇنكسىيەلەرگە چېتىلىدۇ.
• پىشانە – كۆۋرۈك تۇتامى (Frontopontine Tract, 额桥束)
  بۇ نېرۋا يولى پېشانە پوستلاق قەۋىتىدىن باشلىنىپ، ئىچكى خالتانىڭ ئالدى پۇتىدىن ئۆتۈپ، كۆۋرۈك مېڭىگە تۇتىشىدۇ. ئۇ ھەرىكەتنى پىلانلاش ۋە ماسلاشتۇرۇشتا كىچىك مېڭە بىلەن ھەمكارلىشىدۇ.
• پۇرچاقسىمان يادرو (Lentiform Nucleus, 豆状核)
  تۈپ يادرولارنىڭ يەنە بىر مۇھىم قىسمى بولۇپ، ئىچكى خالتانىڭ سىرتقى تەرىپىگە جايلاشقان. ئۇ ھەرىكەتنى كونترول قىلىش ۋە تەڭشەشتە ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.
• پوستلاق – قىزىل يادرو تۇتامى (Corticorubral Tract, 皮质红核束)
  بۇ يول چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىنى ئوتتۇرا مېڭىدىكى قىزىل يادرو بىلەن تۇتاشتۇرىدۇ. ئۇ ئاساسلىقى پۇت-قوللارنىڭ، بولۇپمۇ قولنىڭ ئېگىلىش ھەرىكىتىنى كونترول قىلىشقا قاتنىشىدۇ.
• چوققا گەجگە – كۆۋرۈك تۇتامى (Parieto-occipito-pontine Tract, 顶枕桥束)
  بۇ يول چوققا ۋە گەجگە پوستلاق قەۋەتلىرىدىن باشلىنىپ، ئىچكى خالتانىڭ ئارقا پۇتىدىن ئۆتۈپ، كۆۋرۈك مېڭىگە بارىدۇ. ئۇ سېزىم ئۇچۇرلىرىنى ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇش ئۈچۈن كىچىك مېڭىگە يەتكۈزۈشكە ياردەم بېرىدۇ.
• دۆڭچە – مەركەز چاشمىسى (Central Thalamic Radiation / Superior Thalamic Radiation, 丘脑中央辐射)
  بۇ يول دۆڭچە مېڭىدىن چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىگە بارىدىغان ئومۇمىي سېزىم (تېگىشىش، ئاغرىق، تېمپېراتۇرا) تالالىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇ ئىچكى خالتانىڭ ئارقا پۇتىدىن ئۆتىدۇ.
• ئاڭلاش چاشمىسى (Auditory Radiation, 听辐射)
  بۇ نېرۋا تالالىرى ئىچكى تەرەپ تىزسىمان تەندىن باشلىنىپ، ئاڭلاش ئۇچۇرلىرىنى چاككا پوستلاق قەۋىتىدىكى ئاڭلاش مەركىزىگە يەتكۈزىدۇ. ئۇ ئىچكى خالتانىڭ پۇرچاقسىمان يادرو كەينى قىسمىدىن ئۆتىدۇ.
• كۆرۈش چاشمىسى (Optic Radiation, 视辐射)
  بۇ نېرۋا تالالىرى سىرتقى تەرەپ تىزسىمان تەندىن باشلىنىپ، كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى گەجگە پوستلاق قەۋىتىدىكى كۆرۈش مەركىزىگە يەتكۈزىدۇ. ئۇ ئىچكى خالتانىڭ پۇرچاقسىمان يادرو كەينى قىسمىدىن ئۆتىدۇ.
• سىرتقى تەرەپ تىزسىمان تەن (Lateral Geniculate Body, 外侧膝状体)
  دۆڭچە مېڭىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىپ، كۆرۈش چاشمىسى ئارقىلىق چوڭ مېڭىگە يوللايدىغان مۇھىم ۋوگزال.
• ئىچكى تەرەپ تىزسىمان تەن (Medial Geniculate Body, 内侧膝状体)
  دۆڭچە مېڭىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، ئاڭلاش ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىپ، ئاڭلاش چاشمىسى ئارقىلىق چوڭ مېڭىگە يوللايدىغان مۇھىم ۋوگزال.
• پوستلاق يۇلۇن تۇتامى (Corticospinal Tract, 皮质脊髓束)
  بەدەن ۋە پۇت-قوللارنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدىغان بۇ ئاساسلىق يول ئىچكى خالتانىڭ ئارقا پۇتىنىڭ ئالدىنقى قىسمىدىن ئۆتىدۇ.
• دۆمبە تەرەپ دۆڭچە مېڭە (Dorsal Thalamus, 背侧丘脑)
  بۇ بارلىق سېزىم ئۇچۇرلىرىنى (پۇراش سېزىمىدىن باشقا) چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىگە يەتكۈزىدىغان ئاساسلىق مەركەز. ئۇنىڭدىن چىققان نۇرغۇن تالالار ئىچكى خالتادىن ئۆتىدۇ.
• پوستلاق مېڭە غولى يادرو تۇتامى (Corticobulbar / Corticonuclear Tract, 皮质脑干核束)
  باش ۋە يۈز مۇسكۇللىرىنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدىغان بۇ يول ئىچكى خالتانىڭ «تىز» (genu) قىسمىدىن ئۆتىدۇ.

كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى ۋە خۇلاسە

پىرامىدا قايچىلاشمىسى ۋە ئىچكى خالتانىڭ ئاناتومىيىسىنى چۈشىنىش نېرۋولوگىيەدە ئىنتايىن مۇھىم. پىرامىدا قايچىلاشمىسى بىزگە نېمە ئۈچۈن مېڭىنىڭ سول تەرىپىدىكى سەكتىنىڭ بەدەننىڭ ئوڭ تەرىپىدە پالەچلىنىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغانلىقىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ. بۇ قۇرۇلما سەۋەبىدىن، كلىنىكىلىق تەكشۈرۈشتە بايقالغان نېرۋا ئىقتىدارىنىڭ بۇزۇلۇشىغا ئاساسەن، زەخىمنىڭ مېڭىنىڭ قايسى تەرىپىدە ئىكەنلىكىنى ئېنىقلاشقا بولىدۇ.

ئىچكى خالتانىڭ ئەھمىيىتى تېخىمۇ چوڭ. ئۇنىڭ كىچىكلىكى ۋە نۇرغۇن مۇھىم نېرۋا يوللىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغانلىقى ئۈچۈن، ئۇ «نېرۋا سىستېمىسىنىڭ ئاخىللېس تەرىخى» دەپمۇ تەرىپلىنىدۇ.

• يۇقىرى خەتەرلىك رايون: ئىچكى خالتانى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان كىچىك ئارتېرىيە قان تومۇرلىرى (lenticulostriate arteries) ئىنتايىن ئاجىز بولۇپ، يۇقىرى قان بېسىمىدا ئاسانلا يېرىلىپ قاناش ياكى توسۇلۇپ قېلىش خەۋپىگە ئىگە.
• ئېغىر ئاقىۋەت: ئىچكى خالتادىكى كىچىككىنە بىر زەخىملىنىش «ساپ ھەرىكەت خاراكتېرلىك يېرىم بەدەن پالەچلىكى» (pure motor hemiplegia) قاتارلىق ئېغىر كلىنىكىلىق سىندروملارنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن، بۇنداق بولغاندا بىمارنىڭ سېزىمى نورمال بولسىمۇ، بەدىنىنىڭ بىر تەرىپى پۈتۈنلەي ھەرىكەتتىن قالىدۇ.
• دىئاگنوزدىكى ئەھمىيىتى: بىماردا تۇيۇقسىز يېرىم بەدەن پالەچلىكى، سېزىم توسالغۇسى ۋە كۆرۈش مەيدانىنىڭ كەمچىل بولۇشى قاتارلىق ئالامەتلەر بىرلا ۋاقىتتا كۆرۈلسە، دوختۇرلار كۆپىنچە زەخىملىنىشنىڭ ئىچكى خالتادا ئىكەنلىكىنى پەرەز قىلىدۇ ۋە مېڭىنىڭ تەسۋىر تەكشۈرۈشى (CT ياكى MRI) ئارقىلىق بۇنى دەلىللەيدۇ.

خۇلاسىلىگەندە، پىرامىدا قايچىلاشمىسى ۋە ئىچكى خالتا ئاڭلىق ھەرىكەتنى ئىشقا ئاشۇرۇشتىكى ئىككى ھالقىلىق تۈگۈن. ئۇلارنىڭ تۈزۈلۈشى ۋە فۇنكسىيەسى مۇرەككەپ بولسىمۇ، بۇ بىلىملەر نېرۋا سىستېمىسىنىڭ قانداق ئىشلەيدىغانلىقىنى ۋە كېسەللىككە گىرىپتار بولغاندا نېمىلەر يۈز بېرىدىغانلىقىنى چۈشىنىشىمىز ئۈچۈن ئىنتايىن زۆرۈردۇر.