شاخچە كاناي، ئۆپكىنىڭ نېرۋىلىق ئىدارە قىلىنىش ۋە نەپەسنىڭ تەڭشىلىش ئاناتومىيىسى

شاخچە كاناي ۋە ئۆپكىنىڭ نېرۋىلىق باشقۇرۇلۇشى: نەپەس تەڭشەش مېخانىزمىنىڭ ئاناتومىيەلىك ئاساسى

نەپەس ئېلىش ھاياتلىق ئۈچۈن زۆرۈر بولغان ئەڭ تۈپكى فىزىئولوگىيەلىك پائالىيەتلەرنىڭ بىرى بولۇپ، گەرچە بىز ئۇنى ئاڭلىق ھالدا كونترول قىلالىساقمۇ، ئۇنىڭ كۆپ قىسىمى مېڭە غولىدىكى مەخسۇس مەركەzlەر تەرىپىدىن ئاپتوماتىك ھالدا باشقۇرۇلىدۇ. بۇ مۇرەككەپ جەريان مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسى، پەرىپەرىك نېرۋا سىستېمىسى ۋە نەپەس مۇسكۇللىرىنىڭ ئىنتايىن يۇقىرى دەرىجىدىكى ماسلىشىشىنى تەلەپ قىلىدۇ. مېڭە غولىدىكى نەپەس مەركەzلىرى نەپەس ئېلىش رېتىمى ۋە چوڭقۇرلۇقىنى بەلگىلەيدۇ، ئاپتونوم نېرۋا سىستېمىسى بولسا شاخچە كاناينىڭ دىئامېتىرى ۋە بەز سۇيۇقلۇقىنىڭ ئاجرىلىشىنى تەڭشەپ، ھاۋا ئېقىمىغا بولغان قارشىلىقنى كونترول قىلىدۇ.

بۇ ماقالىدە، تەمىنلەنگەن ئاناتومىيەلىك كۆرسەتمە رەسىمگە ئاساسەن، نەپەس پائالىيىتىنى تەڭشەشكە قاتنىشىدىغان ئاساسلىق نېرۋا قۇرۇلمىلىرى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇلىدۇ. بۇنىڭ ئىچىدە مېڭە غولىدىكى نەپەس مەركەzلىرىدىن تارتىپ، ئۆپكە ۋە شاخچە كانايلارغا تارقالغان سىمپاتىك ۋە پاراسىمپاتىك نېرۋا تالالىرى، شۇنداقلا بەدەندىكى ئوكسىگېن ۋە كاربون تۆت ئوكسىد مىقدارىنى سېزىپ، نەپەسنى تەڭشەشكە ياردەم بېرىدىغان سېزىم قوبۇللىغۇچىلارغىچە بولغان بارلىق ھالقىلار شەرھىلىنىدۇ. بۇ قۇرۇلمىلارنىڭ ئۆزئارا قانداق ماسلىشىپ ئىشلەپ، بەدەننىڭ ئوخشىمىغان فىزىئولوگىيەلىك ئېھتىياجىغا ئاساسەن نەپەسنى ئۈنۈملۈك تەڭشەيدىغانلىقىنى چۈشىنىش كلىنىكىلىق داۋالاشتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

شاخچە كاناي، ئۆپكىنىڭ نېرۋىلىق ئىدارە قىلىنىش ۋە نەپەسنىڭ تەڭشىلىش كۆرسەتمە رەسىمى
(Diagram of the innervation of bronchi, lungs and respiratory regulation, 支气管、肺的神经支配和呼吸调节示意图)

بۇ رەسىم نەپەسلىنىش جەريانىنى باشقۇرىدىغان مۇرەككەپ نېرۋا تورىنى ئەتراپلىق تەسۋىرلەپ بېرىدۇ. ئۇ مېڭە غولىدىكى نەپەس مەركەzلىرىنىڭ (مەسىلएन، ئۇزۇنچاق مېڭە ۋە مېڭە كۆۋرۈكى) نەپەس ئېلىش رېتىمىنى قانداق ھاسىل قىلىدىغانلىقىنى، ھەمدە بۇ بۇيرۇقلارنىڭ دىئافراگما نېرۋىسى ۋە قوۋۇرغا ئارىلىق نېرۋىلىرى ئارقىلىق نەپەس مۇسكۇللىرىغا قانداق يەتكۈزۈلىدىغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، ئۇ ئاداشقان نېرۋا ۋە سىمپاتىك غولىدىن كەلگەن ئاپتونوم نېرۋا تالالىرىنىڭ ئۆپكە ۋە شاخچە كانايلارنىڭ سىلىق مۇسكۇللىرىنى ۋە بەزلىرىنى قانداق كونترول قىلىپ، ھاۋا يولىنىڭ كەڭ-تارلىقىنى تەڭشەيدىغانلىقىنىمۇ نامايان قىلىدۇ. بۇ پۈتكۈل سىستېما بەدەننىڭ مېتابولىزم ئېھتىياجىغا ماس ھالدا گاز ئالماشتۇرۇشنىڭ ئۈنۈمىنى ئەڭ زور دەرىجىدە كاپالەتلەندۈرىدۇ.

ئاداشقان نېرۋا دۈمبە تەرەپ يادروسى (Dorsal nucleus of the vagus nerve, 迷走神经背核)
بۇ ئۇزۇنچاق مېڭىگە جايلاشقان پاراسىمپاتىك نېرۋا يادروسى بولۇپ، ئاداشقان نېرۋىنىڭ ئاساسلىق پاراسىمپاتىك چىقارغۇچى تالالىرىنىڭ مەنبەسى ھېسابلىنىدۇ. ئۇ كۆكرەك ۋە قورساق بوشلۇقىدىكى نۇرغۇن ئىچكى ئەزالارنىڭ، جۈملىدىن ئۆپكە ۋە شاخچە كانايلارنىڭ ھەرىكىتىنى ۋە سۇيۇقلۇق ئاجرىتىشىنى كونترول قىلىدۇ.

يىتىم تۇتام يادروسى (Nucleus of the solitary tract, 孤束核)
بۇ ئۇزۇنچاق مېڭىدىكى مۇھىم سېزىم مەركىزى بولۇپ، بەدەننىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىن كەلگەن ئىچكى ئەزا سېزىم ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىدۇ. نەپەس تەڭشەشتە، ئۇ ئۆپكىدىكى ك gerىلىش سېزىمى ۋە قان تومۇردىكى خىمىيەلىك سېزىم ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىپ، نەپەس مەركىزىنىڭ پائالىيىتىنى تەڭشەيدۇ.

نەپەس شۈمۈرۈش مەركىزى تورسىمان تۈزۈلۈشى (Inspiratory center in the reticular formation, 吸气中枢网状结构)
بۇ ئۇزۇنچاق مېڭىنىڭ تورسىمان تۈزۈلۈشىگە جايلاشقان نېرۋونلار توپى بولۇپ، ئاساسلىقى نەپەس شۈمۈرۈش ھەرىكىتىنى قوزغىتىدۇ. ئۇ قەرەللىك ھالدا دىئافراگما ۋە قوۋۇرغا ئارىلىق مۇسكۇللىرىنى غىدىقلاپ، كۆكرەك قەپىسىنىڭ كېڭىيىشىنى ۋە ھاۋانىڭ ئۆپكىگە كىرىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

نەپەس چىقىرىش مەركىزى تورسىمان تۈزۈلۈشى (Expiratory center in the reticular formation, 呼气中枢网状结构)
بۇمۇ ئۇزۇنچاق مېڭىگە جايلاشقان بولۇپ، ئادەتتە تىنچ نەپەس ئالغاندا ئاكتىپ بولمايدۇ، چۈنكى نەپەس چىقىرىش پاسسىپ جەريان. لېكىن كۈچلۈك نەپەس ئالغاندا (مەسىلەن، چېنىققاندا)، بۇ مەركەz قورساق مۇسكۇللىرى ۋە ئىچكى قوۋۇرغا ئارىلىق مۇسكۇللىرىنى غىدىقلاپ، نەپەسنى تېز ۋە كۈچلۈك چىقىرىشقا ياردەم بېرىدۇ.

يۇلۇن (كۆكرەك بۆلىكى) (Spinal cord (thoracic segment), 脊髓胸段)
يۇلۇننىڭ كۆكرەك بۆلىكىدىن قوۋۇرغا ئارىلىق نېرۋىلىرى ۋە سىمپاتىك نېرۋىلار چىقىدۇ. بۇ نېرۋىلار نەپەس مۇسكۇللىرىنى ۋە ئۆپكىنى نېرۋا بىلەن تەمىنلەپ، نەپەسلىنىش ھەرىكىتىنى ئىجرا قىلىشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ.

بويۇن – كۆكرەك (يۇلتۇزسىمان) نېرۋا تۈگۈنى (Cervicothoracic (stellate) ganglion, 颈胸星状神经节)
بۇ بويۇننىڭ تۆۋەنكى قىسمىدىكى سىمپاتىك غولىغا جايلاشقان چوڭ نېرۋا تۈگۈنى. ئۇ باش، بويۇن، قول ۋە كۆكرەك بوشلۇقىدىكى ئەزالارغا، جۈملىدىن ئۆپكىگە سىمپاتىك نېرۋا تالالىرىنى ئەۋەتىدۇ.

پاراسىمپاتىك تالا (Parasympathetic fiber, 副交感纤维)
بۇ تالالار ئاساسلىقى ئاداشقان نېرۋىدىن كېلىدۇ ۋە ئۆپكىگە يېتىپ بارىدۇ. ئۇلار شاخچە كاناي سىلىق مۇسكۇللىرىنىڭ قىسقىرىشىنى (bronchoconstriction) ۋە بەزلەرنىڭ شىلىمشىق سۇيۇقلۇق ئاجرىتىشىنى ئىلگىرى سۈرىدۇ.

كۆكرەك نېرۋا تۈگۈنى (Thoracic ganglion, 胸神经节)
بۇلار كۆكرەك ئومۇرتقىسىنىڭ ئىككى يېنىدىكى سىمپاتىك غولىغا جايلاشقان نېرۋا تۈگۈنلىرى. بۇ تۈگۈنلەردىن چىققان تالالار ئۆپكە چىگىشىنى ھاسىل قىلىشقا قاتنىشىپ، ئۆپكىگە سىمپاتىك نېرۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ.

سىمپاتىك تالا (Sympathetic fiber, 交感纤维)
بۇ تالالار كۆكرەك نېرۋا تۈگۈنلىرىدىن كېلىپ، شاخچە كانايلارنىڭ سىلىق مۇسكۇللىرىنى بوشىتىدۇ (bronchodilation). بۇ ھاۋا يولىنى كېڭەيتىپ، ئۆپكىگە كىرىدىغان ھاۋا مىقدارىنى ئاشۇرىدۇ، بۇ «جەڭ قىلىش ياكى قېچىش» ئىنكاسىنىڭ بىر قىسمىدۇر.

ئۆپكە چىگىشى (Pulmonary plexus, 肺丛)
بۇ ئۆپكە دەرۋازىسى ئەتراپىدا شەكىللەنگەن، سىمپاتىك ۋە پاراسىمپاتىك نېرۋا تالالىرىدىن تەركىب تاپقان مۇرەككەپ نېرۋا تورى. بۇ چىگىش ئۆپكە ۋە شاخچە كانايلارنىڭ بارلىق نېرۋىلىق باشقۇرۇلۇشىنى ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ.

دىئافراگما نېرۋا (Phrenic nerve, 膈神经)
بۇ نېرۋا ئاساسلىقى بويۇن ئومۇرتقىسىدىن (C3-C5) چىقىپ، دىئافراگما مۇسكۇلىنى نېرۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ. ئۇنىڭ غىدىقلىنىشى دىئافراگمانىڭ قىسقىرىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىپ، نەپەس شۈمۈرۈشتىكى ئەڭ مۇھىم ھەرىكەتنى ھاسىل قىلىدۇ.

قوۋۇرغا ئارىلىق نېرۋىسى (Intercostal nerve, 肋间神经)
بۇ نېرۋىلار يۇلۇننىڭ كۆكرەك بۆلىكىدىن چىقىپ، قوۋۇرغا ئارىلىق مۇسكۇللىرىنى نېرۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ. بۇ مۇسكۇللارنىڭ قىسقىرىشى كۆكرەك قەپىسىنى كۆتۈرۈپ ۋە كېڭەيتىپ، نەپەس شۈمۈرۈشكە ياردەم بېرىدۇ.

ئىچكى ئەزا كىرگۈچى تالاسى (Visceral afferent fiber, 内脏传入纤维)
بۇ سېزىم نېرۋا تالالىرى بولۇپ، ئۆپكە توقۇلمىسىدىكى ك gerىلىش ۋە خىمىيەلىك غىدىقلىنىشلارغا ئائىت ئۇچۇرلارنى ئاداشقان نېرۋا ئارقىلىق مېڭە غولىغا يەتكۈزىدۇ. بۇ ئۇچۇرلار نەپەس چوڭقۇرلۇقىنى تەڭشەيدىغان Hering-Breuer رېفلېكسىنى شەكىللەندۈرىدۇ.

ئاداشقان نېرۋا (X) (Vagus nerve (X), 迷走神经 X)
ئونىنچى جۈپ مېڭە نېرۋىسى بولۇپ، پاراسىمپاتىك نېرۋا سىستېمىسىنىڭ ئاساسلىق تەركىبىي قىسمى. ئۇ نەپەس سىستېمىسىدە ھەم چىقارغۇچى (شاخچە كاناينى تارايتىش) ھەم كىرگۈچى (ئۆپكىدىن سېزىم ئۇچۇرى يەتكۈزۈش) رولىنى ئوينايدۇ.

تۆۋەنكى نېرۋا تۈگۈنى (Inferior ganglion of vagus nerve, 下神经节)
بۇ ئاداشقان نېرۋىنىڭ بويۇن قىسمىغا جايلاشقان سېزىم نېرۋا تۈگۈنى. ئۆپكىدىن كەلگەن ئىچكى ئەزا كىرگۈچى تالالىرىنىڭ نېرۋون گەۋدىسى مۇشۇ يەرگە جايلاشقان.

بويۇن ئارتېرىيە شارچىسى (Carotid body, 颈动脉小球)
بۇ ئاساسىي بويۇن ئارتېرىيىسىنىڭ ئىككىگە ئايرىلغان جايىغا جايلاشقان كىچىك ئەزا بولۇپ، قاندىكى ئوكسىگېن، كاربون تۆت ئوكسىد ۋە pH قىممىتىنىڭ ئۆزگىرىشىنى سېزىدىغان خىمىيەلىك قوبۇللىغۇچىدۇر. ئۇنىڭ سىگنالى تىل-يۇتقۇنچاق نېرۋىسى ئارقىلىق مېڭە غولىغا يەتكۈزۈلۈپ، نەپەسنى تەڭشەيدۇ.

تىل – يۇتقۇنچاق نېرۋا (IX) (Glossopharyngeal nerve (IX), 舌咽神经 IX)
توققۇزىنچى جۈپ مېڭە نېرۋىسى بولۇپ، ئۇ بويۇن ئارتېرىيە شارچىسى ۋە بويۇن ئارتېرىيە دۆڭچىسىدىن كەلگەن سېزىم ئۇچۇرلىرىنى مېڭە غولىغا يەتكۈزىدۇ. بۇ ئۇچۇرلار قان بېسىمى ۋە قاندىكى گاز مىقدارىنى تەڭشەشتە ئىنتايىن مۇھىم.

تۆۋەنكى نېرۋا تۈگۈنى (Inferior ganglion of glossopharyngeal nerve, 下神经节)
بۇ تىل-يۇتقۇنچاق نېرۋىسىغا تەۋە سېزىم نېرۋا تۈگۈنى. بويۇن ئارتېرىيە شارچىسىدىن كەلگەن خىمىيەلىك سېزىم نېرۋونلىرىنىڭ گەۋدىسى مۇشۇ تۈگۈنگە جايلاشقان.

ئۇزۇنچاق مېڭە (Medulla oblongata, 延髓)
مېڭە غولىنىڭ ئەڭ تۆۋەنكى قىسمى بولۇپ، ھاياتلىق ئۈچۈن زۆرۈر بولغان نۇرغۇن ئاپتوماتىك فۇنكسىيەلەرنى، جۈملىدىن نەپەس ئېلىش ۋە يۈرەك سوقۇشىنى كونترول قىلىدىغان مەركەzlەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. نەپەسنىڭ ئاساسىي رېتىمى مۇشۇ يەردە ھاسىل بولىدۇ.

تورسىمان تۈزۈلۈشى / نەپەس تەڭشەش مەركىزى (Reticular formation / Respiratory center, 网状结构 / 呼吸调节中枢)
مېڭە غولىغا كەڭ تارقالغان نېرۋا تورى بولۇپ، ئۇنىڭ ئىچىدىكى مەخسۇس نېرۋونلار توپى نەپەس تەڭشەش مەركىزىنى تەشكىل قىلىدۇ. بۇ مەركەz نەپەس شۈمۈرۈش ۋە نەپەس چىقىرىش مەركەzلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئېلىپ، نەپەسلىنىش رېتىمىنى بەلگىلەيدۇ.

مېڭە كۆۋرۈكى (Pons, 脑桥)
ئۇزۇنچاق مېڭىنىڭ ئۈستىگە جايلاشقان مېڭە غولىنىڭ بىر قىسمى. ئۇنىڭدا نەپەسنى تەڭشەيدىغان مەركەzlەر (مەسىلەن، пневموتaksىك مەركىزى) بولۇپ، ئۇزۇنچاق مېڭىدىكى نەپەس مەركىزىنىڭ پائالىيىتىنى تەڭشەپ، نەپەس شۈمۈرۈش بىلەن نەپەس چىقىرىش ئوتتۇرىسىدىكى ئۆتۈشنى راۋانلاشتۇرىدۇ.

نەپەسنى نېرۋىلىق تەڭشەشنىڭ ئومۇمىي خۇلاسىسى

نەپەسنى نېرۋىلىق تەڭشەش كۆپ قاتلاملىق، يۇقىرى دەرىجىدە بىر گەۋدىلەشكەن سىستېما. ئۇنىڭ يادروسى مېڭە غولىدىكى نەپەس مەركىزى بولۇپ، بۇ مەركەz بەدەننىڭ ھېچقانداق تاشقى سىگنالغا ئېھتىياجى بولمىغان ئەھۋالدىمۇ، ئۆزلۈكىدىن قەرەللىك ھالدا نېرۋا ئimpulslırıنى ھاسىل قىلىپ، نەپەسلىنىشنىڭ ئاساسىي رېتىمىنى ساقلايدۇ.

بۇ ئاساسىي رېتىم ئۈستىگە، بىر قانچە خىل تەڭشەش مېخانىزمى تەسىر كۆرسىتىدۇ:

• خىمىيەلىك تەڭشەش: بۇ ئەڭ مۇھىم تەڭشەش ئۇسۇلى. قاندىكى كاربون تۆت ئوكسىد مىقدارىنىڭ ئۆرلىشى ياكى ئوكسىگېن مىقدارىنىڭ كۆرۈنەرلىك تۆۋەنلىشى بويۇن ئارتېرىيە شارچىسى ۋە ئائورتا شارچىسىدىكى خىمىيەلىك قوبۇللىغۇچىلارنى غىدىقلايدۇ. بۇ سىگناللار مېڭە غولىغا يەتكۈزۈلۈپ، نەپەسنىڭ تېزلىكى ۋە چوڭقۇرلۇقىنى ئاشۇرۇپ، قاندىكى گاز تەركىبىنى نورمال ھالەتكە قايتۇرىدۇ.
• نېرۋىلىق رېفلېكس تەڭشىشى: ئۆپكىنىڭ كېڭىيىشى توقۇلمىلاردا ك gerىلىش قوبۇللىغۇچىلارنى غىدىقلايدۇ. بۇ ئۇچۇر ئاداشقان نېرۋا ئارقىلىق مېڭە غولىغا يەتكۈزۈلۈپ، نەپەس شۈمۈرۈشنى توختىتىپ، ئۆپكىنىڭ ھەددىدىن زىيادە كېڭىيىپ كېتىشىدىن ساقلايدۇ (Hering-Breuer رېفلېكسى).
• ئاپتونوم نېرۋىنىڭ تەڭشىشى: ئۆپكە ۋە شاخچە كانايلارنىڭ ئۆزىدىكى ھاۋا يولىنىڭ دىئامېتىرى سىمپاتىك ۋە پاراسىمپاتىك نېرۋىلار تەرىپىدىن تەڭشىلىدۇ. جىددىي ئەھۋاللاردا سىمپاتىك نېرۋا ھاۋا يولىنى كېڭەيتىپ گاز ئالماشتۇرۇش ئۈنۈمىنى يۇقىرى كۆتۈرسە، تىنچ ھالەتتە پاراسىمپاتىك نېرۋا ھاۋا يولىنى مۇۋاپىق تارايتىپ، ئېنېرگىيە سەرپىياتىنى تېجەيدۇ.
• يۇقىرى دەرىجىلىك مەركەzlەرنىڭ كونتروللۇقى: چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىمۇ نەپەسنى ئاڭلىق ھالدا كونترول قىلالايدۇ، مەسىلەن، سۆزلىگەندە، ناخشا ئېيتقاندا ياكى نەپەسنى تۇتۇۋالغاندا. لېكىن بۇ كونتروللۇق چەكلىك بولۇپ، قاندىكى كاربون تۆت ئوكسىد مىقدارى مەلۇم دەرىجىگە يەتكەندە، مېڭە غولىدىكى ئاپتوماتىك مەركەz كونتروللۇقنى قايتۇرۇۋالىدۇ.

خۇلاسىلاپ ئېيتقاندا، شاخچە كاناي ۋە ئۆپكىنىڭ نېرۋىلىق ئىدارە قىلىنىشى ۋە نەپەسنىڭ تەڭشىلىشى نۇرغۇن نېرۋا قۇرۇلمىلىرى ۋە رېفلېكس يوللىرىنىڭ ئۆزئارا ماسلىشىشى ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشىدىغان ئىنتايىن ئىنچىكە ۋە مۇرەككەپ جەرياندۇر. بۇ مېخانىزملارنى چۈشىنىش زىققا، سوزۇلما خاراكتېرلىك توسۇلۇشچان ئۆپكە كېسەللىكى (COPD) قاتارلىق نەپەس يولى كېسەللىكلىرىنى داۋالاشتا يېڭى ئىدىيە ۋە ئۇسۇللار بىلەن تەمىنلەيدۇ.