تۇغما يۈرەك كېسەللىكلىرى تۈرلىرى، سەۋەبلىرى ۋە داۋالاش پىرىنسىپلىرى

تۇغما يۈرەك كېسەللىكى (Congenital Heart Disease – CHD) — بوۋاق تۇغۇلغاندا يۈرىكىنىڭ قۇرۇلمىسىدا كۆرۈلىدىغان بىر ياكى بىر قانچە خىل نۇقسانلارنى كۆرسىتىدۇ. يۈرەك ھامىلىدارلىقنىڭ دەسلەپكى سەككىز ھەپتىسى ئىچىدە شەكىللىنىپ بولىدىغان بولغاچقا، بۇ مەزگىلدىكى ھەر قانداق توسالغۇ يۈرەك دىۋارلىرى، كلاپانلىرى ياكى تومۇرلىرىنىڭ نورمالسىز بولۇشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. تۇغما يۈرەك كېسىلى دۇنيادا يېڭى تۇغۇلغان بوۋاقلار ئارىسىدا ئەڭ كۆپ كۆرۈلىدىغان تۇغما نۇقسان بولۇپ، ھەر 1000 بوۋاقتىن تەخمىنەن 8 دىن 10 غىچە بوۋاقتا بۇ ئەھۋال كۆرۈلىدۇ.

تۇغما يۈرەك كېسەللىكىنىڭ كېلىپ چىقىش سەۋەبلىرى

كۆپىنچە ئەھۋاللاردا ئېنىق بىر سەۋەبنى تېپىش قىيىن، ئەمما تۆۋەندىكى ئامىللار خەتەرنى ئاشۇرۇۋېتىدۇ:

1. گېنتىكىلىق ئامىللار: ئائىلىدە تۇغما يۈرەك كېسىلى تارىخى بولۇشى ياكى دوۋن يىغىندى ئالامىتى (Down Syndrome) گە ئوخشاش خىروموسوملۇق ئۆزگىرىشلەر.
2. ئانىنىڭ سالامەتلىك ئەھۋالى: ھامىلىدار مەزگىلىدە قەنت سىيىش كېسىلىگە گىرىپتار بولۇش ياكى سوغان (Rubella) ۋىرۇسى بىلەن يۇقۇملىنىش.
3. دورا ۋە زىيانلىق ماددىلار: ھامىلىدارلىق مەزگىلىدە بەزى كۈچلۈك دورىلارنى ئىشلىتىش، ھاراق ئىچىش ياكى تاماكا چېكىش.

تۇغما يۈرەك كېسەللىكلىرىنىڭ تەپسىلىي تۈرلىرى

تۇغما يۈرەك نۇقسانلىرى ئادەتتە «كۆكىرىش كۆرۈلىدىغان» (Cyanotic) ۋە «كۆكىرىش كۆرۈلمەيدىغان» (Acyanotic) دەپ ئىككى چوڭ تۈرگە بۆلىنىدۇ.

1. يۈرەك قېرىنچە ئايرىش پەردىسى كەمتۈكلۈك كېسىلى (VSD – Ventricular Septal Defect)

بۇ كېسەللىك تۇغما يۈرەك كېسەللىكلىرى ئىچىدە ئەڭ كۆپ كۆرۈلىدىغان تۈر بولۇپ، يۈرەكنىڭ تۆۋەنكى قىسمىدىكى ئىككى قېرىنچىنى (ئوڭ ۋە سول قېرىنچە) ئايرىپ تۇرىدىغان مۇسكۇللۇق دىۋاردا تۆشۈك بولۇشنى كۆرسىتىدۇ. نورمال ئەھۋالدا، سول قېرىنچىدىكى بېسىم يۇقىرى بولغاچقا، بۇ تۆشۈك ئارقىلىق ئوكسىگېن كۆپ بولغان ساپ قان ئوڭ قېرىنچىدىكى ئوكسىگېنى ئاز بولغان قان بىلەن ئارىلىشىپ كېتىدۇ.

بۇ خىل غەيرىي قان ئايلىنىش يۈرەكنىڭ خىزمەت يۈكىنى ئېغىرلىتىۋېتىپلا قالماي، يەنە ئۆپكىگە بارىدىغان قان مىقدارىنى زىيادە كۆپەيتىۋېتىدۇ. ئەگەر تۆشۈك چوڭ بولسا ۋە ۋاقتىدا داۋالانمىسا، ئۆپكە ئارتېرىيە بېسىمىنىڭ ئۆرلەپ كېتىشىنى (Pulmonary Hypertension) كەلتۈرۈپ چىقىرىپ، بالىدا نەپەس قىسىلىش، ئېمىشكە ماغدۇرسىزلىق ۋە يۈرەك زەئىپلىشىش ئالامەتلىرىنى پەيدا قىلىدۇ.

2. يۈرەك دالانچە ئايرىش پەردىسى كەمتۈكلۈك كېسىلى (ASD – Atrial Septal Defect)

بۇ نۇقسان يۈرەكنىڭ ئۈستۈنكى قىسمىدىكى ئىككى دالانچە ئوتتۇرىسىدىكى توسۇق پەردىنىڭ تولۇق يېتىلمەسلىكىدىن كېلىپ چىقىدۇ. بۇ تۆشۈك سەۋەبىدىن سول دالانچىدىكى قان ئوڭ دالانچىغا ئېقىپ كىرىدۇ. كىچىك تىپتىكى ASD نۇقسانلىرى بالىلىق دەۋرىدە ئادەتتە ھېچقانداق كۆرۈنەرلىك ئالامەت بەرمەسلىكى، ھەتتا تەكشۈرۈش جەريانىدا تاسادىپىي بايقىلىپ قېلىشى مۇمكىن.

بىراق، ئەگەر بۇ تۆشۈك چوڭ بولۇپ ئۇزۇن مۇددەت داۋالانمىسا، ئوڭ يۈرەكنىڭ چوڭىيىشىنى ۋە يۈرەك رىتىمىنىڭ قالايمىقانلىشىشىنى (Arrhythmia) كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. ياشنىڭ چوڭىيىشىغا ئەگىشىپ، بىماردا چارچاش، يۈرەك سېلىش ۋە ئۆپكە تومۇرلىرىنىڭ زىيادە زەخىملىنىشى سەۋەبىدىن مېڭە قان تومۇر توسۇلۇش (Insult) خەۋپى ئېشىپ كېتىدۇ.

3. ئارتېرىيە كانىلى ئېتىلمەسلىك (PDA – Patent Ductus Arteriosus)

ھامىلە ئانىنىڭ قورسىقىدا بولغاندا، ئۆپكە ئارتېرىيەسى بىلەن ئائورتا تومۇرىنى تۇتاشتۇرىدىغان «ئارتېرىيە كانىلى» دەپ ئاتىلىدىغان بىر قوشۇمچە تومۇر بولىدۇ، چۈنكى ھامىلە ئۆپكىسى ئارقىلىق نەپەس ئالمايدۇ. نورمالدا بۇ كانىل بوۋاق تۇغۇلۇپ بىر قانچە سائەتتىن بىر قانچە كۈنگىچە بولغان ۋاقىت ئىچىدە ئۆزلۈكىدىن ئېتىلىشى كېرەك. ئەگەر بۇ كانىل ئوچۇق قالسا، ئۇنى «ئارتېرىيە كانىلى ئېتىلمەسلىك» دەپ ئاتايمىز.

بۇ كانىل ئوچۇق قالغاندا، ئائورتا تومۇرىدىكى يۇقىرى بېسىملىق قان ئۆپكە ئارتېرىيەسىگە قايتا ئېقىپ كىرىدۇ. بۇ ئەھۋال ئۆپكىگە چۈشىدىغان بېسىمنى ئاشۇرۇۋېتىپ، بالىنىڭ تېز نەپەسلىنىشى، سۈت ئېمىش جەريانىدا تېز چارچاپ كېتىشى ۋە بەدەن ئېغىرلىقىنىڭ ئۆرلىمەسلىكىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. ئېغىر ئەھۋاللاردا دورا ياكى ئوپېراتسىيە ئارقىلىق بۇ كانىلنى تاقاش زۆرۈر بولىدۇ.

4. فاللوت تۆت بىرلەشمە ئالامىتى (Tetralogy of Fallot)

بۇ بىر خىل مۇرەككەپ تۇغما يۈرەك نۇقسانى بولۇپ، ئۇ بىرلا ۋاقىتتا كۆرۈلىدىغان تۆت خىل ئاناتومىيەلىك مەسىلىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ: يۈرەك قېرىنچە ئارا تۆشۈك، ئۆپكە ئارتېرىيەسىنىڭ تارىيىشى، ئائورتا تومۇرىنىڭ يۆتكىلىشى ۋە ئوڭ قېرىنچە مۇسكۇلىنىڭ زىيادە قېلىنلىشىشى. بۇ نۇقسانلار بىرلىشىپ، يۈرەكتىن بەدەنگە چىقىدىغان قاننىڭ ئوكسىگېن مىقدارىنى زور دەرىجىدە تۆۋەنلىتىۋېتىدۇ.

بۇ كېسەللىك بار بوۋاقلاردا ئەڭ كۆرۈنەرلىك ئالامەت «كۆكىرىش» (Cyanosis) بولۇپ، بالىنىڭ كالپۇكى، تېرىسى ۋە تىرناقلىرى سۆسۈن رەڭگە كىرىپ قالىدۇ، شۇڭا بۇلار تېبابەتتە «كۆك بوۋاقلار» دەپمۇ ئاتىلىدۇ. بالىلار يىغلىغاندا ياكى ھەرىكەت قىلغاندا ئوكسىگېن يېتىشمەسلىك تېخىمۇ ئېغىرلىشىدۇ، بۇ كېسەللىكنى ئادەتتە بالدۇرراق ئوپېراتسىيە قىلىپ تۈزىتىش تەلەپ قىلىنىدۇ.

5. ئائورتا قورۇلۇش / ئائورتا تارىيىش (Coarctation of the Aorta)

بۇ نۇقسان يۈرەكتىن پۈتۈن بەدەنگە قان يەتكۈزىدىغان ئەڭ چوڭ ئارتېرىيە تومۇرى — ئائورتانىنىڭ مەلۇم بىر قىسمىنىڭ غەيرىي نورمال تارىيىپ قېلىشىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ تارىيىش يۈرەكنىڭ قاننى سىقىپ چىقىرىشىغا توسالغۇ بولىدۇ، نەتىجىدە يۈرەك مۇسكۇلى بۇ قارشىلىقنى يېڭىش ئۈچۈن تېخىمۇ قاتتىق ئىشلەشكە مەجبۇر بولۇپ، ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشى بىلەن يۈرەك زەئىپلىشىدۇ.

بۇ كېسەللىكنىڭ ئەڭ تىپىك ئالامىتى بەدەننىڭ يۇقىرى ۋە تۆۋەن قىسمىدىكى قان بېسىم پەرقىدۇر؛ يەنى بىمارنىڭ قوللىرىدا قان بېسىمى ئىنتايىن يۇقىرى، ئەمما پۇتلىرىدا قان بېسىمى تۆۋەن، تومۇر سوقۇشى ئاجىز بولىدۇ. ئەگەر بالدۇر بايقالمىسا، ياش كىچىك تۇرۇپلا يۇقىرى قان بېسىم، باش ئاغرىقى ۋە بۆرەك خىزمىتىنىڭ بۇزۇلۇشى قاتارلىق ئەگەشمە كېسەللىكلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

6. بۈيۈك ئارتېرىيە تومۇرلىرىنىڭ ئورۇن ئالمىشىشى (TGA – Transposition of the Great Arteries)

بۇ ئىنتايىن خەتەرلىك ۋە جىددىي بىر خىل تۇغما نۇقسان بولۇپ، يۈرەكتىن چىقىدىغان ئىككى چوڭ تومۇرنىڭ (ئائورتا بىلەن ئۆپكە ئارتېرىيەسى) ئورنى ئالمىشىپ قالغان بولىدۇ. بۇ ئەھۋالدا، ئوكسىگېنى بار ساپ قان بەدەنگە بارماي يەنە ئۆپكىگە قايتىدۇ، ئوكسىگېنسىز كىر قان بولسا ئۆپكىگە بارماي يەنە بەدەنگە ئايلىنىدۇ. بۇ بوۋاقنىڭ پۈتۈن بەدىنىنىڭ ئېغىر دەرىجىدە ئوكسىگېن يېتىشمەسلىككە دۇچ كېلىدىغانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ.

بۇنداق بوۋاقلار تۇغۇلۇپلا سۆسۈن رەڭدە كۆرۈنىدۇ ۋە تۇغۇلغان دەسلەپكى مىنۇتلاردا جىددىي تېببىي ياردەم تەلەپ قىلىدۇ. بوۋاقنىڭ ياشىشى ئۈچۈن يۈرەكتە باشقا بىر قوشۇمچە تۆشۈك (مەسىلەن ASD ياكى VSD) بولۇشى شەرت، شۇندىلا ئازراق بولسىمۇ ساپ قان بەدەنگە ئۆتەلەيدۇ. بۇ كېسەللىككە دىياگنوز قويۇلغان ھامان ئوپېراتسىيە قىلىپ تومۇرلارنىڭ ئورنىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈش كېرەك.

7. يۈرەك كلاپانلىرىنىڭ تارىيىشى (Heart Valve Stenosis)

يۈرەك كلاپانلىرى قاننىڭ يۈرەك ئىچىدە توغرا يۆنىلىشتە ئېقىشىغا كاپالەتلىك قىلىدىغان «دەرۋازا» لاردۇر. تۇغما كلاپان تارىيىش كېسىلىدە، بۇ كلاپانلار (مەسىلەن ئۆپكە ئارتېرىيە كلاپانى ياكى ئائورتا كلاپانى) نىپىز، قاتتىق ياكى تولۇق ئېچىلمايدىغان بولۇپ قالىدۇ. بۇ قاننىڭ يۈرەكتىن چىقىپ كېتىشىگە توسالغۇ بولۇپ، يۈرەك ئىچىدىكى بېسىمنىڭ زىيادە ئېشىپ كېتىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

بۇ ئەھۋالدا يۈرەك مۇسكۇللىرى قاننى سىقىپ چىقىرىش ئۈچۈن زىيادە كۈچەپ، ۋاقىت ئۆتكەنسېرى يۈرەك دىۋارلىرى قېلىنلىشىپ كېتىدۇ. بالىلاردا دائىم كۆكرەك ئاغرىش، ھوشىدىن كېتىش، تېز چارچاش ۋە جىسمانىي ھەرىكەت قىلغاندا نەپەس قىسىلىش ئالامەتلىرى كۆرۈلىدۇ. تۈرىگە ئاساسەن، كلاپاننى كېڭەيتىش (Balloon Valvuloplasty) ياكى كلاپان ئالماشتۇرۇش ئوپېراتسىيەسى تەلەپ قىلىنىشى مۇمكىن.

ئاساسلىق ئالامەتلەر ۋە دىياگنوز قويۇش

بالىلاردا كۆرۈلىدىغان ئالامەتلەر نۇقساننىڭ ئېغىرلىقىغا باغلىق:

• ئېغىر ئەھۋاللاردا: تۇغۇلۇپلا كۆكىرىش، نەپەس قىسىلىش، ئېمىشكە قىينىلىش، ماغدۇرسىزلىنىش.
• يېنىك ئەھۋاللاردا: بالىلار تېز چارچاش، تەنتەربىيە پائالىيەتلىرىدە تېز تىنىقىش، كۆكرەك ئاغرىش، دائىم ئۆپكە ياللۇغى بولۇش.

تەكشۈرۈش ئۇسۇللىرى:
ئەڭ كۆپ ئىشلىتىلىدىغان دىياگنوز قويۇش قورالى يۈرەك ئۇلترا ئاۋاز دولقۇنى (Echocardiogram) دۇر. بۇندىن باشقا يۈرەك ئېلېكتروگىرافىسى (ECG/EKG)، كۆكرەك رېنتگېن ۋە زۆرۈر تېپىلغاندا يۈرەك تومۇرلىرىغا نەيچە سېلىش (Cardiac Catheterization) ئارقىلىق ئېنىق دىياگنوز قويۇلىدۇ.

داۋالاش ۋە پەرۋىش پىرىنسىپلىرى

ھازىرقى زامان تېببىي پېنىنىڭ تەرەققىياتىغا ئەگىشىپ، كۆپىنچە تۇغما يۈرەك كېسەللىكلىرىنى مۇۋەپپەقىيەتلىك داۋالىغىلى بولىدۇ:

1. دورا بىلەن داۋالاش: يۈرەك سوقۇشىنى تەڭشەش ۋە ئارتۇقچە سۇيۇقلۇقنى چىقىرىش ئۈچۈن.
2. كاتېتېرلاش (مىكرو ئوپېراتسىيە): كۆكرەكنى ئاچمايلا، يوتىدىكى تومۇر ئارقىلىق كىرىپ يۈرەكتىكى تۆشۈكلەرنى ئېتىش ياكى تار تومۇرلارنى كېڭەيتىش.
3. ئوچۇق يۈرەك ئوپېراتسىيەسى: مۇرەككەپ قۇرۇلمىلىق نۇقسانلارنى تۈزىتىش ئۈچۈن قىلىنىدۇ.

تۇغما يۈرەك كېسىلى بار بالىلارنىڭ كۆپىنچىسى ۋاقتىدا داۋالانسا، پۈتۈنلەي نورمال بالىلارغا ئوخشاش مەكتەپكە بارالايدۇ ۋە تۇرمۇش كەچۈرەلەيدۇ. مۇھىمى، قەرەللىك تەكشۈرتۈش ۋە مۇتەخەسسىسلەرنىڭ مەسلىھەتىگە ئەمەل قىلىشتۇر.

دوختۇرلار بېكىتىمىزدە بۇ كېسەللىكلەر توغرىسىدا تەپسىلىي مەزمۇنلارنى تاپالايسىز.