دۇنيا غالجىر كېسىلى كۈنى – غالجىر كېسىلىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە كونترول قىلىش يەر شارى ھەرىكىتى
دۇنيا غالجىر كېسىلى كۈنى ( World Rabies Day ،WRD ) يەر شارى خاراكتېرلىك ئاممىۋى ساغلاملىق خاتىرە كۈنى بولۇپ، كىشىلەرنىڭ غالجىرلىق كېسىلى ( Rabies ) گە بولغان تونۇشىنى ئۆستۈرۈش ھەمدە غالجىرلىق كېسىلىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە ئۇنى كونترول قىلىش تىرىشچانلىقىنى ئىلگىرى سۈرۈشنى مەقسەت قىلىدۇ. ھەر يىلى 9 ئاينىڭ 28 كۈنى، يەر شارىدىكى كۆپلىگەن دۆلەتلەر تۈرلۈك پائالىيەتلەر ئارقىلىق بۇ كۈننى خاتىرىلەپ، يەر شارى ھەمكارلىقىنى تەشەببۇس قىلىدۇ، ئەڭ ئاخىرقى نىشانى غالجىرلىق كېسىلىنى ئۈزۈل كېسىل يوقىتىش.
دۇنيا غالجىر كېسىلى كۈنى دېگەن نېمە؟
دۇنيا غالجىرلىق كېسىلى كۈنى 2007 – يىلى تۇنجى قېتىم ئۆتكۈزۈلگەن بولۇپ، يەرشارى غالجىرلىق كېسىلىنى كونترول قىلىش ئىتتىپاقى ( Global Alliance for Rabies Control ،GARC ) باشلاتقان، دۇنيا سەھىيە تەشكىلاتى ( WHO ) ۋە دۇنيا ھايۋانات سەھىيە تەشكىلاتى ( OIE ) قاتارلىق خەلقارالىق ئاپپاراتلارنىڭ قوللىشىغا ئېرىشكەن. 9 – ئاينىڭ 28 – كۈنىنى خاتىرىلەش كۈنى قىلىپ تاللاشتىكى مەقسەت غالجىرلىق كېسىلى ۋاكسىنىسىنىڭ كەشپىياتچىسى لۇئىس پاستېر ( Louis Pasteur ) نى خاتىرىلەش ئۈچۈن بولۇپ، ئۇ 1885 – يىلى دۇنيادىكى تۇنجى غالجىر كېسىلى ۋاكسىنىسىنى مۇۋەپپەقىيەتلىك ياساپ چىققان ئىدى.
غالجىر كېسىلى قىسقىچە تونۇشتۇرۇش
غالجىر كېسىلى ( Rabies ) غالجىر ۋىرۇسى ( Rabies virus ) كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان بىر خىل جانغا زامىن بولىدىغان جىددىي خاراكتېرلىك يۇقۇملۇق كېسەل. بۇ كېسەللىك ئاساسلىقى يۇقۇملانغان ھايۋانلار ( بولۇپمۇ ئىتلار ) نىڭ شۆلگىيى ئارقىلىق چىشلەش ياكى تاتىلاش ئارقىلىق ئىنسانلارغا تارقىلىدۇ. ئەگەر كېسەللىك ئالامىتى كۆرۈلسە، غالجىر كېسىلى %100 جانغا زامىن بولىدۇ. ھالبۇكى، غالجىر كېسىلىنىڭ ئالدىنى ئالغىلى بولىدۇ، پۈتۈن يەر شارىدا ۋاكسىنا ئەملەش ۋە ھايۋانلارنى باشقۇرۇش ئارقىلىق بۇ كېسەلنىڭ تارقىلىشى مۇۋەپپەقىيەتلىك ئازايتىلدى.
غالجىر كېسىلىنىڭ ئاساسلىق ئالامەتلىرى تۆۋەندىكىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ:
دەسلەپكى مەزگىلدىكى قىزىش، ماغدۇرسىزلىنىش ۋە سانجىپ ئاغرىش؛
تەدرىجىي تەرەققىي قىلىپ ئېغىر نېرۋا كېسەللىك ئالامەتلىرى، مەسىلەن، سۇدىن قورقۇش كېسىلى، تارتىشىپ قېلىش، ئېسىنى يوقىتىش ۋە نەپەس زەئىپلىشىش؛
كېسەل قوزغالغاندىن كېيىن بىر نەچچە كۈن ئىچىدە ئۆلۈپ كېتىدۇ.
دۇنيا غالجىر ئىت كېسىلى كۈنى تارىخى ۋە تەسىس قىلىش ئارقا كۆرۈنۈشى
دۇنيا غالجىر كېسىلى كۈنىنىڭ تەسىس قىلىنىشى لۇئىس پاستېر ( Louis Pasteur ) نىڭ تۆھپىسىنى خاتىرىلەش، دۇنيادىكى ھەرقايسى دۆلەتلەرنى بىر تۇتاش ھەرىكەت قوللىنىپ، غالجىر كېسىلىگە ئورتاق تاقابىل تۇرۇشقا ئىلھاملاندۇرۇش ئۈچۈندۇر. 2007 – يىلى تۇنجى قېتىم خاتىرىلەنگەندىن بۇيان، بۇ كۈن پۈتۈن يەر شارى مىقياسىدىكى غالجىر كېسىلى تەشۋىقاتى ۋە ھەرىكىتىنىڭ يادرولۇق سۇپىسىغا ئايلاندى. ئۇنىڭ نىشانى تەربىيەلەش، ۋاكسىنا ئەملەش ۋە ھايۋاناتلارنىڭ يۇقۇش مەنبەسىنى كونترول قىلىش ئارقىلىق، غالجىرلىق كېسىلىنىڭ ئىنسانلار ۋە ھايۋاناتلارغا بولغان تەھدىتىنى تەدرىجىي يوقىتىش.
دۇنيا غالجىر كېسىلى كۈنىنىڭ ئەھمىيەتلىرى
ئاممىنىڭ تونۇشىنى يۇقىرى كۆتۈرۈش : غالجىر كېسىلىنىڭ ۋاكسىنا ئەملەش ئارقىلىق ئالدىنى ئالغىلى بولىدۇ، لېكىن يەنىلا نەچچە ئون مىڭ ئادەمنىڭ ئۆلۈشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ، بولۇپمۇ تۆۋەن كىرىملىك دۆلەتلەردە بۇ نۇقتا تېخىمۇ روشەن ئىپادىلىنىدۇ. دۇنيا غالجىر كېسىلى كۈنىنىڭ مەقسىتى پۈتۈن يەر شارى مىقياسىدىكى تەشۋىقات پائالىيىتى ئارقىلىق، تېخىمۇ كۆپ كىشىلەرگە غالجىر كېسىلىنىڭ زىيىنى ۋە قانداق ئالدىنى ئېلىشنى بىلدۈرۈشنى مەقسەت قىلىدۇ.
يەر شارى ھەمكارلىقىنى ئىلگىرى سۈرۈش : غالجىرلىق كېسىلىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە تىزگىنلەشتە دۆلەت ھالقىغان ھەمكارلىققا توغرا كېلىدۇ، بولۇپمۇ تەرەققىي قىلىۋاتقان دۆلەتلەردە، ۋاكسىنىغا ئېرىشىش ۋە مائارىپ بايلىقى نىسبەتەن كەمچىل، خەلقارا جەمىيەتنىڭ ھەمكارلىقى ئىنتايىن مۇھىم.
غالجىرلىق كېسىلىنى يوقىتىش ۋەدىسى : دۇنيا سەھىيە تەشكىلاتى ( WHO ) بىلەن دۇنيا ھايۋانات سەھىيە تەشكىلاتى ( OIE ) 2030 – يىلىغىچە غالجىرلىق كېسىلىنىڭ ئادەم ۋە ھايۋانلار ئورتاق گىرىپتار بولىدىغان كېسەللىك بولغان ئاممىۋى ساغلاملىق تەھدىتىنى تۈگىتىشكە ۋەدە بەرگەن.
دۇنيا غالجىر كېسىلى كۈنى يەر شارى پائالىيىتى
ۋاكسىنا ئەملەش پائالىيىتى : نۇرغۇن دۆلەتلەر دۇنيا غالجىر كېسىلى كۈنىدە ھەقسىز غالجىر كېسىلى ۋاكسىنىسى ئەملەش پائالىيىتى ئۆتكۈزىدۇ، ئاساسلىق نىشان توپى ئەرمەك ئىت ۋە ياۋايى ھايۋانلار بولۇپ، ھايۋانلارنىڭ ئىنسانلارغا ۋىرۇس تارقىتىشىنى ئازايتىدۇ.
مائارىپ ۋە تەشۋىقات پائالىيىتى : مەھەللە، مەكتەپ، دوختۇرخانا ۋە ھايۋانات ئامبولاتورىيەسىدە، ساغلاملىق مۇتەخەسسىسلىرى لېكسىيە سۆزلەش، تەشۋىقات ماتېرىياللىرى ۋە ئىجتىمائىي ئالاقە تاراتقۇلىرى پائالىيىتى ئارقىلىق غالجىر كېسىلىنىڭ ئالدىنى ئېلىش بىلىملىرىنى ئومۇملاشتۇرىدۇ، بولۇپمۇ خەتىرى يۇقىرى رايونلاردا.
ھايۋانلارنى كونترول قىلىش پىلانى : سەرگەردان ھايۋانلارنى تۇتۇش، ئىممۇنىتېتلاش ۋە باشقۇرۇش ئارقىلىق غالجىر كېسىلىنىڭ تارقىلىش خەتىرىنى ئازايتىدۇ.
غالجىر كېسىلىنىڭ قانداق ئالدىنى ئېلىش كېرەك؟
گەرچە غالجىر كېسىلىنىڭ ئالامەتلىرى ئىنتايىن ئېغىر بولسىمۇ، لېكىن ئۇنىڭ ئالدىنى ئالغىلى بولىدۇ. تۆۋەندىكىسى بىر قىسىم ھالقىلىق ئالدىنى ئېلىش تەدبىرلىرى:
غالجىر كېسىلى ۋاكسىنىسى ئەملەش : يۇقۇملىنىش خەتىرى يۇقىرى كىشىلەر توپى ( مەسىلەن، مال دوختۇرى، دالا خىزمەتچىسى، ساياھەتچى قاتارلىقلار ) ۋە ئەرمەك ھايۋانلارغا ۋاكسىنا ئەملەش يۇقۇملىنىشنىڭ ئالدىنى ئېلىشتىكى ئۈنۈملۈك يول.
ھايۋانلارنى باشقۇرۇش : ئىت، مۈشۈك قاتارلىق ئەرمەك ھايۋانلارنى باشقۇرۇش ۋە ئىممۇنىتېتنى كۈچەيتىپ، سەرگەردان ھايۋانلارنىڭ سانىنى ئازايتىش كېرەك.
ۋاقتىدا دوختۇرغا كۆرۈنۈش : يۇقۇملىنىش ئېھتىمالى بولغان ھايۋانلار چىشلىۋالسا ياكى تاتىلاپ يارىلاندۇرسا، يارا ئېغىزىنى دەرھال يۇيۇش ھەمدە غالجىر كېسىلى ۋاكسىنىسىنى 24 سائەت ئىچىدە ئەملەپ، ۋىرۇسنىڭ نېرۋا سىستېمىسىغا كىرىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش كېرەك.
غالجىر كېسىلىنى داۋالاش
غالجىر كېسىلى قوزغىلىپ قالسا، داۋالاپ ساقايتقىلى بولمايدۇ، شۇڭا ئالدىنى ئېلىش ۋاكسىنىسى ئەملەش بىردىنبىر ئۈنۈملۈك ۋاسىتە ھىساپلىنىدۇ. ئەگەر غالجىر كېسىلى بار دەپ گۇمان قىلىنغان ھايۋانلار چىشلىۋالسا، دەرھال غالجىر كېسىلىدىن كېيىنكى ئاشكارىلىنىشنىڭ ئالدىنى ئېلىش كېرەك ( Post-exposure Prophylaxis ،PEP ) ،بۇ تۆۋەندىكىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ:
يارا ئېغىزىنى تازىلاش ۋە دېزىنفېكسىيە قىلىش؛
غالجىر كېسىلى ۋاكسىنىسى ئەملەش؛
غالجىر كېسىلى ئىممۇنىتېت شارچە ئاقسىلىنى ئوكۇل قىلىش ( ۋاكسىنا ئەملىمىگەن خەتەرلىك كىشىلەر توپىغا ئىشلىتىلىدۇ ).
دۇنيا غالجىر ئىت كېسىلى كۈنى كەلگۈسىگە نەزەر سېلىش
دۇنيا غالجىر كېسىلى كۈنىنىڭ ئۇزاق مۇددەتلىك نىشانى 2030 – يىلىغا بارغاندا ئىنسانلاردىكى غالجىر كېسىلىنى يوقىتىش. خەلقئارا ئورگان، ھۆكۈمەت، ھۆكۈمەتسىز تەشكىلات ۋە مەھەللىلەرنىڭ ئورتاق تىرىشچانلىقى ئارقىلىق، غالجىر كېسىلىنىڭ قوزغىلىش نىسبىتى زور دەرىجىدە تۆۋەنلىدى. ئەمما، يەنىلا زور مىقداردىكى بايلىقنى ۋاكسىنىغا ئېرىشىش، ھايۋانلارنى باشقۇرۇش، شۇنداقلا چەت، يىراق ۋە نامرات رايونلارنىڭ ساغلاملىق تەربىيەسىگە سەرپ قىلىشقا توغرا كېلىدۇ.
دۇنيا كېسەللىك كۈنى دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىكى غالجىر كېسىلى بىمارلىرى، ئاسان يۇقۇملىنىدىغان كىشىلەر ۋە ساغلاملىق مۇتەخەسسىسلىرى بىلەن ئىتتىپاقلىشىدىغان كۈن. تونۇشنى ئۆستۈرۈش، ۋاكسىنا ئەملەشنى كۈچەيتىش، ھايۋانات مەنبەلىك غالجىر كېسىلىنى كونترول قىلىش ئارقىلىق، بۇ خىل جانغا زامىن بولىدىغان كېسەلنى تەلتۆكۈس يوقىتىشىمىزدىن ئۈمىد بار. داۋاملىق تىرىشىش ئارقىلىق، غالجىر كېسىلى يەر شارى ئاممىۋى ساغلاملىقىغا تەھدىت ئېلىپ كەلمەيدۇ.
تېخىمۇ كۆپ تىببىي ساغلاملىق خاتىرە كۈنلىرى ۋە بايراملارنى چۈشەنمەكچى بولسىڭىز، تۆۋەندىكى ئادرىسنى زىيارەت قىلىڭ:
دۇنيا ساغلام كېسەل خاتىرە كۈنلىرى بايراملار تىزىملىكى
https://dohturlar.com/dunya-saghlam-kesel-xatire-kunliri-tizimliki
 يەر شارى خاراكتېرلىك ئاممىۋى ساغلاملىق خاتىرە كۈنى بولۇپ، كىشىلەرنىڭ غالجىرلىق كېسىلى ( Rabies ) گە بولغان تونۇشىنى ئۆستۈرۈش ھەمدە غالجىرلىق كېسىلىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە ئۇنى كونترول قىلىش تىرىشچانلىقىنى ئىلگىرى سۈرۈشنى مەقسەت قىلىدۇ. ھەر يىلى 9 ئاينىڭ 28 كۈنى، يەر شارىدىكى كۆپلىگەن دۆلەتلەر تۈرلۈك پائالىيەتلەر ئارقىلىق بۇ كۈننى خاتىرىلەپ، يەر شارى ھەمكارلىقىنى تەشەببۇس قىلىدۇ، ئەڭ ئاخىرقى نىشانى غالجىرلىق كېسىلىنى ئۈزۈل كېسىل يوقىتىش.){kind=link}