ئىچكى ، سىرتقى تەرەپ دۆڭچە يوللىرى ئاناتومىيىسى

مېڭىدىكى سېزىم يوللىرى: ئىچكى ۋە سىرتقى دۆڭچە يوللىرىنى چوڭقۇر چۈشىنىش

چوڭ مېڭە ئىنسان بەدىنىنىڭ ئەڭ مۇرەككەپ ۋە سىرلىق ئەزاسى بولۇپ، ئۇ تاشقى دۇنيادىن ۋە بەدەننىڭ ئۆزىدىن كەلگەن غايەت زور ئۇچۇرلارنى بىر تەرەپ قىلىش ئارقىلىق بىزنىڭ سېزىمىمىزنى، ھەرىكىتىمىزنى ۋە ئوي-پىكىرىمىزنى كونترول قىلىدۇ. بۇ ئۇچۇرلار مېڭىگە نېرۋا سىستېمىسىدىكى ئالاھىدە «تېز سۈرئەتلىك تاشيول» لار ئارقىلىק يەتكۈزۈلىدۇ، بۇ يوللار «نېرۋا تالاسى تۇتاملىرى» دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ يوللار ئىچىدە، سېزىم ئۇچۇرلىرىنى يەتكۈزىدىغان ئۆرلەيدىغان يوللار ئالاھىدە مۇھىم ئورۇندا تۇرىدۇ.

بۇ رەسىمدە چوڭ مېڭە، كىچىك مېڭە ۋە باش مېڭە غولىنىڭ مۇرەككەپ ئاناتومىيەلىك مۇناسىۋىتى كۆرسىتىلگەن بولۇپ، ئاساسلىقى ئىككى مۇھىم سېزىم يولى — ئىچكى دۆڭچە يولى (Medial Lemniscus) ۋە سىرتقى دۆڭچە يولى (Lateral Lemniscus) نىڭ ئورنى ۋە ئۇلارنىڭ ئەتراپىدىكى نېرۋا قۇرۇلمىلىرى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى مەركەز قىلغان. بۇ ئىككى يول ئايرىم-ئايرىم ھالدا بەدەننىڭ تېگىشىش سېزىمى ۋە ئاڭلاش سېزىمى ئۇچۇرلىرىنى چوڭ مېڭىنىڭ يۇقىرى دەرىجىلىك مەركەزلىرىگە يەتكۈزىدىغان ھالقىلىق لىنىيەلەر بولۇپ، ئۇلارنى چۈشىنىش نېرۋا سىستېمىسىنىڭ خىزمەت پىرىنسىپىنى بىلىشتە ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

ئىچكى ، سىرتقى تەرەپ دۆڭچە يوللىرى (Medial and Lateral Lemniscus, 内, 外侧丘系)

بۇ ئىككى قۇرۇلما باش مېڭە غولىدىكى ئاق ماددا (نېرۋا تالالىرى) دىن تەركىب تاپقان ئاساسلىق ئۆرلەيدىغان سېزىم يوللىرىدۇر. ئىچكى دۆڭچە يولى ھارغۇچ يىلىكتىن كەلگەن ئىنچىكە تېگىشىش، بېسىم، تەۋرىنىش ۋە ھەرىكەت سېزىمى (proprioception) ئۇچۇرلىرىنى ئېلىپ ماڭىدىغان ئىككىنچى دەرىجىلىك نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ ئاكسونلىرىدىن تەركىب تاپقان. سىرتقى دۆڭچە يولى بولسا، ئاڭلاش يولىنىڭ مۇھىم بىر قىسمى بولۇپ، ئىككى قۇلاقتىن كەلگەن ئاۋاز ئۇچۇرلىرىنى ئوتتۇرا مېڭىدىكى تۆۋەنكى دۆڭچىگە يەتكۈزىدۇ. بۇ ئىككى يولنىڭ ھەر ئىككىلىسى ئاخىرىدا دۆڭچە مېڭىگە (Thalamus) يېتىپ بارىدۇ، دۆڭچە مېڭە بۇ سېزىم ئۇچۇرلىرىنى سۈزۈپ ۋە بىر تەرەپ قىلىپ، ئاندىن چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ مۇناسىپ رايونلىرىغا يوللاپ بېرىپ، ئاڭلىق سېزىمنى شەكىللەندۈرىدۇ.

• غالتەك نېرۋا IV (Trochlear nerve IV, 滑车神经 IV)
  بۇ 4-جۈپ باش سۆڭەك نېرۋىسى بولۇپ، كۆز قارىچۇقىنى تۆۋەنگە ۋە ئىچكە قاراپ ھەرىكەتلەندۈرىدىغان بىر مۇسكۇلنى (يۇقىرىقى قىيپاش مۇسكۇل) كونترول قىلىدۇ. ئۇ باش مېڭە غولىنىڭ ئارقا تەرىپىدىن چىقىدىغان بىردىنبىر باش سۆڭەك نېرۋىسىدۇر.
• سىرتقى تەرەپ دۆڭچە باغلىمى (Lateral lemniscus, 外侧丘系)
  ئاڭلاش يولىنىڭ ئاساسلىق ئۆرلەيدىغان قىسمى بولۇپ، كۆۋرۈك مېڭىدىكى قۇلۇلە نېرۋا يادرولىرىدىن كەلگەن ئاۋاز ئۇچۇرلىرىنى ئوتتۇرا مېڭىدىكى تۆۋەنكى دۆڭچىگە يەتكۈزىدۇ. بۇ يول ئاۋازنى بىر تەرەپ قىلىش ۋە ئاۋاز مەنبەسىنى ئېنىقلاشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• يۇلۇن – كىچىك مېڭە ئالدى تۇتامى (Anterior spinocerebellar tract, 脊髓小脑前腹侧束)
  بۇ نېرۋا يولى ھارغۇچ يىلىكتىن باشلىنىپ، بەدەننىڭ ھەرىكەت ھالىتى ۋە مۇسكۇللارنىڭ جىددىيلىكى ھەققىدىكى ئاڭسىز ئۇچۇرلارنى كىچىك مېڭىگە يەتكۈزىدۇ. بۇ ئۇچۇرلار ھەرىكەتنى ئىنچىكە ماسلاشتۇرۇش ۋە تەڭشەشتە ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.
• كىچىك مېڭە يۇقارىقى پۇتى (Superior cerebellar peduncle, 小脑上脚)
  ئاساسلىقى كىچىك مېڭىدىن چىققan نېرۋا تالالىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بولۇپ، ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇش ئۇچۇرلىرىنى ئوتتۇرا مېڭە ۋە دۆڭچە مېڭىگە يەتكۈزىدۇ. بۇ كىچىك مېڭىنىڭ ئاساسلىق چىقىش يولى ھېسابلىنىدۇ.
• چىشسىمان يادرو (Dentate nucleus, 齿状核)
  كىچىك مېڭىنىڭ چوڭقۇر قىسمىغا جايلاشقان ئەڭ چوڭ يادرو بولۇپ، ئاڭلىق ھەرىكەتلەرنى پىلانلاش، قوزغىتىش ۋە ئىجرا قىلىشقا قاتنىشىدۇ. ئۇ كىچىك مېڭىدىن چىقىدىغان ئۇچۇرلارنىڭ كۆپ قىسمىنى بىر تەرەپ قىلىدۇ.
• كىچىك مېڭە تۆۋەنكى پۇتى (Inferior cerebellar peduncle, 小脑下尾侧脚)
  ئاساسلىقى ھارغۇچ يىلىك ۋە ئۇزۇنچاق مېڭىدىن كەلگەن سېزىم ۋە تەڭپۇڭلۇق ئۇچۇرلىرىنى كىچىك مېڭىگە يەتكۈزىدۇ. ئۇ كىچىك مېڭىنىڭ ئاساسلىق كىرىش يوللىرىنىڭ بىرى.
• ئۇزۇنچاق مېڭە (Medulla oblongata, 延髓)
  باش مېڭە غولىنىڭ ئەڭ تۆۋەنكى قىسمى بولۇپ، نەپەس ئېلىش، يۈرەك سوقۇشى ۋە قان بېسىمى قاتارلىق ھاياتلىقنى ساقلايدىغان ئاساسلىق ئاپتوماتىك ئىقتىدارلارنى كونترول قىلىدۇ.
• دەلىز – قۇلۇلە نېرۋىسى VIII (Vestibulocochlear nerve VIII, 前庭蜗位听神经 VIII)
  8-جۈپ باش سۆڭەك نېرۋىسى بولۇپ، ئىككى قىسىمدىن تەركىب تاپىدۇ: دەلىز نېرۋىسى تەڭپۇڭلۇق ئۇچۇرىنى، قۇلۇلە نېرۋىسى ئاڭلاش ئۇچۇرىنى ئىچكى قۇلاقتىن مېڭىگە يەتكۈزىدۇ.
• ئۈچ ئاچا نېرۋا V (Trigeminal nerve V, 三叉神经 V)
  5-جۈپ باش سۆڭەك نېرۋىسى بولۇپ، يۈز قىسمىنىڭ ئاساسلىق سېزىم نېرۋىسى (تېگىشىش، ئاغرىق، تېمپېراتۇرا) ۋە چاينەش مۇسكۇللىرىنىڭ ھەرىكەت نېرۋىسى ھېسابلىنىدۇ.
• كۆۋرۈك مېڭە (Pons, 脑桥)
  باش مېڭە غولىنىڭ ئوتتۇرا قىسمى بولۇپ، چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتى بىلەن كىچىك مېڭە ئوتتۇرىسىدا ئۇچۇر يەتكۈزۈشتە كۆۋرۈكلۈك رول ئوينايدۇ. ئۇ يەنە نەپەس ئېلىش ۋە ئۇيقۇنى تەڭشەشكە قاتنىشىدۇ.
• ئىچكى تەرەپ دۆڭچە باغلىمى (Medial lemniscus, 内侧丘系)
  باش مېڭە غولىدىكى چوڭ بىر ئۆرلەيدىغان سېزىم يولى. ئۇ بەدەندىن كەلگەن ئىنچىكە تېگىشىش، بېسىم، تەۋرىنىش ۋە ھەرىكەت سېزىمى ئۇچۇرلىرىنى دۆڭچە مېڭىگە يەتكۈزىدۇ.
• كۆز ھەرىكەتلەندۈرگۈچى نېرۋا III (Oculomotor nerve III, 动眼神经 III)
  3-جۈپ باش سۆڭەك نېرۋىسى بولۇپ، كۆز قارىچۇقىنى ھەرىكەتلەندۈرىدىغان كۆپ قىسىم مۇسكۇللارنى، كۆز قارىچۇقىنىڭ كىچىكلىشىشىنى ۋە ئۈستۈنكى قاپاقنىڭ كۆتۈرۈلۈشىنى كونترول قىلىدۇ.
• كۆرۈش نېرۋىسى II (Optic nerve II, 视神经II)
  2-جۈپ باش سۆڭەك نېرۋىسى بولۇپ، كۆزنىڭ تور پەردىسىدىن كەلگەن كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى مېڭىگە يەتكۈزىدۇ.
• چوڭ مېڭە پۇت تۈۋى (Crus cerebri / Cerebral peduncle, 大脑脚底)
  ئوتتۇرا مېڭىنىڭ ئالدىنقى قىسمى بولۇپ، چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىن چىققan غايەت زور مىقداردىكى تۆۋەنلەيدىغان ھەرىكەت نېرۋا تالالىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
• كۆرۈش تۇتامى (Optic tract, 视束)
  كۆرۈش نېرۋىلىرى كېسىشكەندىن كېيىنكى نېرۋا يولى بولۇپ، كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى دۆڭچە مېڭىنىڭ يان تەرەپ تىزسىمان تەنچىسىگە يەتكۈزىدۇ.
• ئارال بۈدرەسى (Insular cortex / Insula, 岛回)
  چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ چوڭقۇر قىسمىغا جايلاشقان بىر رايون. ئۇ ھېسسىيات، ئاڭ ۋە بەدەننىڭ ئىچكى ھالىتىنى سەزىش قاتارلىق مۇرەككەپ ئىقتىدارلارغا قاتنىشىدۇ.
• ئىچكى خالتا (Internal capsule, 内囊)
  چوڭ مېڭە يېرىم شارىنىڭ چوڭقۇر قىسمىدىكى ئاق ماددا رايونى بولۇپ، چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتى بىلەن مېڭە غولى ۋە ھارغۇچ يىلىك ئارىسىدىكى بارلىق ئۆرلەيدىغان ۋە تۆۋەنلەيدىغان نېرۋا تالالىرى دېگۈدەك مۇشۇ يەردىن ئۆتىدۇ.

سېزىم يوللىرىنىڭ كىلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

ئىچكى ۋە سىرتقى دۆڭچە يوللىرى قاتارلىق ئاساسلىق سېزىم يوللىرىنىڭ ئاناتومىيەلىك ئورنى ۋە ئىقتىدارىنى چۈشىنىش نېرۋا كېسەللىكلىرىگە دىئاگنوز قويۇشتا ئىنتايىن مۇھىم. باش مېڭە غولى (ئۇزۇنچاق مېڭە، كۆۋرۈك مېڭە، ئوتتۇرا مېڭە) نىڭ ھەجمى كىچىك بولسىمۇ، لېكىن نۇرغۇنلىغان ھاياتىي مۇھىم نېرۋا يادرولىرى ۋە نېرۋا يوللىرى بۇ يەرگە زىچ جايلاشقان. شۇڭا، بۇ رايوندا يۈز بەرگەن كىچىككىنە بىر زەخىملىنىش (مەسىلەن، قان تومۇر توسۇلۇش ياكى قاناش) كۆپ خىل ۋە مۇرەككەپ كىلىنىكىلىق ئالامەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

بۇ يوللارنىڭ زەخىملىنىشىدىن كېلىپ چىقىدىغان ئاساسلىق ئالامەتلەر:

• ئىچكى دۆڭچە يولىنىڭ زەخىملىنىشى: بۇ يول زەخىملەنگەندە، بەدەننىڭ قارشى تەرىپىدە ئىنچىكە تېگىشىش، تەۋرىنىش ۋە ھەرىكەت سېزىمى يوقىلىدۇ. بىمار كۆزىنى يۇمغاندا قول-پۇتىنىڭ قەيەردە ئىكەنلىكىنى بىلەلمەيدۇ.
• سىرتقى دۆڭچە يولىنىڭ زەخىملىنىشى: بۇ ئاڭلاش يولى بولغاچقا، ئۇنىڭ زەخىملىنىشى ئاڭلاش ئىقتىدارىنىڭ تۆۋەنلىشىنى ۋە ئاۋاز مەنبەسىنىڭ ئورنىنى ئېنىقلاشتا قىيىنچىلىق تۇغدۇرىدۇ.
• باش مېڭە غولى ئۇنىۋېرسال كېسەللىكى: نېرۋا يوللىرى زىچ جايلاشقانلىقى ئۈچۈن، باش مېڭە غولىدىكى بىر زەخىملىنىش دائىم بىرلا ۋاقىتتا ھەم سېزىم، ھەم ھەرىكەت، ھەم باش سۆڭەك نېرۋا ئىقتىدارىنىڭ توسقۇنلۇققا ئۇچرىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. مەسىلэн، بىر بىمارنىڭ بىر تەرەپ يۈزى پالەچ بولۇش بىلەن بىر ۋاقىتتا، قارشى تەرەپ بەدىنىدە سېزىم يوقىلىشى مۇمكىن، بۇ ئالامەتلەر زەخىملىنىشنىڭ دەل باش مېڭە غولىدا ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

خۇلاسىلىغاندا، بۇ رەسىمدە كۆرسىتىلگەن ئاناتومىيەلىك قۇرۇلمىلار — بولۇپمۇ ئىچكى ۋە سىرتقى دۆڭچە يوللىرى — بىزنىڭ تاشقى دۇنيانى قانداق ھېس قىلىشىمىزنىڭ ئاساسى. ئۇلارنىڭ مۇرەككەپ، لېكىن تەرتىپلىك ئورۇنلىشىشى نېرۋا سىستېمىسىنىڭ يۇقىرى دەرىجىدىكى ئۈنۈملۈك خىزمىتىنىڭ نامايەندىسىدۇر. بۇ بىلىملەر نېرۋا ئىلمى تەتقىقاتى ۋە كىلىنىكىلىق ئەمەلىيەت ئۈچۈن مۇستەھكەم ئاساس سېلىپ بېرىدۇ.