ۋىتامىن دىگەن نىمە؟ ۋىتامىن ھەققىدە بىلىملەر

بەلكىم كۆپىنچە ئائىلىدە بىرەر قۇتىدىن ۋىتامىن بولۇشى مۇمكىن. سىز ئۆمرىڭىزدە گەرچە كېسەل بولمىسىڭىزمۇ، ۋىتامىن يەپ باققان بولۇشىڭىز مۇمكىن. ۋىتامىن تۇرمۇشىمىزدا ئەڭ كۆپ ئاڭلايدىغان سۆزلەرنىڭ بىرسى. ۋىتامىن دىگەن ئىسىم لاتىنچە سۆزدىن كەلگەن بولۇپ، ۋىتا لاتىنچە سۆز بولۇپ، ھايات مەنىسىدە كىلىدۇ. يەنى بۇ ماددىلار ئادەم ياكى ھايۋاناتلار بەدىنىدە بولمىسا بولمايدىغان ماددا بولغانلىقى ئۈچۈن بۇ ئىسىم بېرىلگەن.  ۋىتامىنلەر بەدىنىمىزدىكى ھەرخىل ھۈجەيرىلەرنىڭ نورمال پائالىيەت ئېلىپ بېرىشتىكى مۇھىم  ياردەمچى ماددا.

ۋىتامىنلارنىڭ تەبىئەتتىن تېپىلىدىغانلىقى، بەدەندىكى كېسەللىكلەرگە پايدا قىلىدىغانلىقى ناھايىتى بۇرۇنلا بايقىلىشقا باشلىغان بولسىمۇ، لېكىن ئۇ ۋاقىتلاردىكى مېدىتسىنا تېخنىكىسى تېخى بەك ئىلغار بولمىغاچقا، بۇلارنى ئايرىم تېپىپ چىقىپ ئىسىم بېرەلمىگەن.

مەسىلەن بۇرۇن زامانلاردا، ئۇزۇن يىل دېڭىزدا ياشايدىغان غەۋۋاسلاردا قان چىرىش كېسەللىكى پەيدا بولاتتىكەن، ھەم بۇ تۈردىكى كىشىلەردە كۆپ كۆرۈلگەچكە، بۇنى غەۋۋاسلار كېسىلىمۇ دەپ قوياتتى. بۇلار دەل بۇ كىشىلەر بىر قانچە ئاي دېڭىزدا پاراخوتتا يۈرگەچكە، سى ۋىتامىن بولغان مىۋىلەر بولۇپمۇ لىمون، ئاپىلىسىن قاتارلىقلارن يىيەمىگەچكە، بەدەندە س ۋىتامىنى كەمچىللىشىپ، كىچىك يارىلار پەيدا بولۇپ قالسا، ۋاقتىدا ساقايماي، ياللۇغ قانغا ئۆتۈپ كېتىپ ئاخىرىدا ئېغىرلىشىپ ئۆلۈپ كىتەتتى. تارىختا خاتىرلىنىشىچە، بۇ كېسەللىكنى ئەڭ باشتا ھىپوكرات مىلادىدىن بۇرۇنقى 460-380يىللىرى تىلغا ئالغانمىش. ئەمما تاكى 1753 يىلىغىچە ئېنىق بىر سەۋەبى ياكى داۋالىنىش ئۇسۇلى تېپىپ چىقالمىغان. 1753 يىلى شوتلاندىيە ھەربىي دوختۇرى جەمس لىند غەۋۋاسلار كېسەللىكنىڭ مىۋە يەنى ئاپىسىلىن ۋە لىمون ئىستىمال قىلىش ئارقىلىق ساقايتقىلى  بولىدىغانلىقى بايقىغان. گەرچە ئۇ ۋاقىتتا سى ۋىتامىنى دىگەن بۇ ماددىنى ئايرىپ چىقارغۇدەك بىر تېخىنىكا بولمىسىمۇ، لىكىن ھىچ بولمىغاندا، بەدەنگە كېرەكلىك بولغان بەزى ماددىلارنىڭ ھەرخىل يېمەكلىك- ئوزۇقلۇقلاردا، كۆكتات، مىۋىلەردە بولىدىغانلىقى، بۇلارنى ئۇزۇن مۇددەت ئىستىمال قىلمىسا، ئادەم بەدىنىدە ئاستا ئاستا كېسەللىك پەيدا بولىدىغانلىقى بىلىشكە باشلىغان.

ۋىتامىن دىگەن ئىسىم تۇنجى قىتىم 1912 يىلى پولشا خىمىيە ئالىمى كازمىر فىنك تەرىپىدىن بېرىلگەن. ئۇ  بۇغداي كىپىكىدىن بېرى بېرى كېسىلىنى داۋالىغىلى بولىدىغان بىر خىل ماددىنى ئاجرىتىپ چىقارغان. بۇ ئالىم بېرى بېرى كېسىلى، قان چىرىش كىسىلى، راخىت كېسەلى ۋە تېرە قوتۇرلىشىش كېسىلى قاتارلىق 4 خىل كېسەللىككە پايدا قىلىدىغان 4 خىل ماددىغا ۋىتامىن دىگەن نام بېرىش تەكلىپىنى ئوتتۇرىغا قويغان.

شۇنىڭدىن كېيىن مېدىتسىنانىڭ تەرەققىي قىلىشىغا ئەگىشىپ، باشقا تېخىمۇ كۆپ ئوخشاش ئالاھىدىلىككە ئىگە ماددىلار يەنى ۋىتامىنلەر بايقالغان.

ۋىتامىن بولۇش ئۈچۈن، تۆۋەندىكى 4 شەرتنى قاندۇرۇش لازىم.

1. بۇ ماددا بەدىنىمىزدە بولمايدۇ، پەقەت سىرتتىن ئىستىمال قىلىش ئارقىلىق تولۇقلىنىشى لازىم، ھەم مىنىراللىق تۇز بولماسلىقى لازىم.
2. بۇ ماددا بەدەنگە لازىم. ئەمما بەك كۆپ مىقتاردا ئەمەس، ناھايىتى ئاز مىقداردىلا لازىم.
3. بەدەننىڭ مېتابولىزمىسنى تەڭشەش، ھۈجەيرە ئىچى ئورگانلارنىڭ پائالىيەتلىرىنىڭ نورمال ئېلىپ بېرىشىغا ياردەم قىلالايدىغان بولۇشى كېرەككەن .
4. ئەگەر بەدەندە كام بولۇپ قالسا، ياكى زىيادە كۆپ بولۇپ قالسا، چوقۇم كېسەللىك كەلتۈرۈپ چىقىرىشى لازىم.

تەبىئەتتە بۇ تۆت شەرتكە توشىدىغان، يەنى ئادەم بەدىنىگە كېرەكلىك بولغان ماددىلاردىن 13 خىلى تېپىلغان. بۇلارغا ئىنگىلىزچە ھەرىپ تەرتىپى بويىچە ئىسىم بەرگەن بولۇپ، بۇلار ئا ۋىتامىنى، ب ۋە ب ۋىتامىننىڭ 8 كىچىك تۈرى، س ۋىتامىنى، د ۋىتامىنى، ئې ۋىتامىنى، ك ۋىتامىنى قاتارلىق 13 ۋىتامىندۇر.

بۇ دەپ ئۆتكەن 13 ۋىتامىنلارنى كۆپ يەردە تاپقىلى بولىدۇ. كۆپىچىسى كۆكتاتلاردا، مېغىز باداملاردا، سۈتتە، مىۋىلەردە بولىدۇ، بۇلارنى ياخشى بىلىمىز. قىزىل گۆش يەنى قوي گۆشى كالا گۆشىدىمۇ ۋىتامىن بولىدۇ. بۇ ۋىتامىنلار ئىچىدىكى بىردىن بىر بەدەننىڭ ئۆزىدىمۇ ئىشلەپ چىقارغىلى بولىدىغان ۋىتامىن دەل د ۋىتاىنىدۇر. د ۋىتامىنىنى ئوزۇقلۇق ماددىلاردىن باشقا يەنە ئاپتاپقا قاقلىنىش ئارقىلىق بەدەننىڭ ئۆزىدە ئىشلەپ چىقارغىلى بولىدۇ.

تۇرمۇشتا ئەڭ كۆپ ئاڭلايدىغىنىمىز، س ۋىتامىن، د ۋىتامىن ۋە ب ۋىتامىن. خەلقىمىزگە تونۇشلۇق بولغان ب ۋىتامىن دەل شۇ 8 خىل ب ۋىتامىن ئىچىدىكى ب 12 دۇر. ۋە بۇنىڭدىن سىرت يوپۇرماق كىسلاتاسى ۋىتامىنىمۇ دائىم تىلغا ئېلىنىدۇ. بۇ دەل B9 ۋىتامىنىدۇر. بۇلارنى كېيىنكى ۋىدىئولاردا تەپسىلى تونۇشتۇرىمىز.

بۇ 13 ۋىتامىننىڭ سۇدا ئېرىش ياكى ياغدا ئېرىش ئالاھىدىلىكى بىلەن ئىككى چوڭ تۈرگە بۆلۈنىدۇ. ئا، د، ئې، ك بۇ تۆت ۋىتامىن ياغدا ئېرىيدۇ. 8 خىل ب ۋىتامىن ۋە سى ۋىتامىن سۇدا ئېرىيدۇ. سۇدا ئېرىگەن ۋىتامىنلەر ئادەتتە ئادەم بەدىنىدە ئۇزۇن تۇرالمايدۇ. بەدەنگە كىرگەندىن كىيىن ئۆزىنىڭ رولىنى جارى قىلدۇرۇپ بولۇپ، بەدەندىن چىقىپ كىتىدۇ. ئەمما ياغدا ئېرىگەن ۋىتامىنلەر بەدەندىكى ياغدا ساقلىنىپ قىلىش ئىھتىماللىقى بولىدۇ.

ۋىتامىنلەر بەدەندە ئاساسلىقى ھەرقايسى ئورگانلاردىكى ھۈجەيرىلەرنىڭ نورمال ياشاشىشىغا، بۆلۈنۈپ كۆپىيىشىگە، باشقا مىنىرال ماددىلارنىڭ ئالمىشىشىغا ياكى شۇ مىنىرال ماددىلارنىڭ ئۆز رولىنى جارى قىلدۇرىشىغا ياردەم قىلىدۇ. ئەمما زىيادە ئاز بولغاندا ياكى زىيادە كۆپ بولغاندا، كېسەللىك پەيدا بولىدۇ.

قىزىقارلىق يېرى، ۋىتامىن بەدەندە كەم بولسا، ئادەم شۇ زامان كېسەل بولمايدۇ، ياكى شۇ زامان ئۆلۈپ قالمايدۇ. ۋىتامىن كەمچىل بولسا مەسىلەن بىر قانچە ھەپتە، ياكى بىر قانچە ئايلاردىن ئاندىن بەدەندە كېسەللىك ئالامەتلىرى ئاستا ئاستا كۆرۈلۈشكە باشلايدۇ.

ۋىتامىن كەمچىللىكى كۆپىنچىسى كىچىك بالىلاردا، ياشانغانلاردا، تاماق تاللايدىغانلار، سوزۇلما خاراكتىرلىك كېسىلى بارلار، ئاپتاپقا كۆپ چىقالمايدىغانلاردا، ئۇزۇن مۇددەت دورا ئىشلىتىدىغانلاردا كۆپ كۆرۈلىدۇ. ۋىتامىن زىيادە كۆپ بولۇپ كېتىش سەۋەبىدىن كېلىپ چىققان كېسەللىكلەر بولسا كۆپىنچە ۋىتامىن دورىسىنى كۆپ يەۋالغانلاردا ۋە بەزى سوزۇلما خاراكتىرلىك كېسەللىكلەردە كۆرۈلىدۇ.

كېيىنكى لىكسىيەدە، ھەرقايسى ۋىتامىنلەرنىڭ بەدەنگە بولغان پايدىسى، كام بولغاندا ياكى ئىھتىياجدىن كۆپ بولۇپ كەتكەندە كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان كېسەللىكلەر، ۋە قايسى خىل ئوزۇقلۇقتا قايسى ۋىتامىنلەرنىڭ بولىدىغانلىقىنى سۆزلەپ ئۆتىمىز.

ئەسكەرتىش: بۇ لىكسىيەدىكى مەزمونلار پەقەت تورداشلارنىڭ پايدىلىشى ئۈچۈن ئۆزۈمنىڭ بىلىمى يېتىشىچە، توردىن كىتاپلاردىن ئۆگەنگەن ھەم بەزىلىرى كېسەل داۋالاش جەريانىدا يەكۈنلىگەن تەجرىبىلەرىمدىن يىغىپ كەلگەن مەزمونلار، لېكىن ئوخشىمىغان كىشىلەردە ئوخشىمىغان كېسەللىك شىكايەتلىرى بولۇشى مۇمكىن. ئەگەر بەدىنىڭىزدە ياكى ئەتراپىڭىزدىكى كىشىلەردە كېسەللىك ئالامەتلىرى كۆرۈلسە، ۋاقتىدا دوختۇر بىلەن يۈز تۇرانە كۆرۈشىشىڭىزنى تەۋسىيە قىلىمىز.

كۆرۈشكىچە سالامەت بولۇڭلار.