كېپىنەك سۆڭەك ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى ئۈستىدىن كۆرۈنۈشى

كېپىنەك سۆڭەك: باش سۆڭەك ئاساسىنىڭ مەركىزىي تۈۋرۈكى

باش سۆڭىكى ئىنسان ئاناتومىيىسىدىكى ئەڭ مۇرەككەپ ۋە مۇھىم قۇرۇلمىلارنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇ چوڭ مېڭىنى قوغداش ۋە يۈز قىسمىمىزنىڭ تاشقى كۆرۈنۈشىنى شەكىللەندۈرۈشتەك ئېغىر ۋەزىپىنى ئۈستىگە ئالغان. نۇرغۇنلىغان سۆڭەكلەرنىڭ نازۇك بىرلەشمىسىدىن تەركىب تاپقان باش سۆڭەكنىڭ مەركىزىدە، خۇددى بىر كېپىنەكنىڭ قانىتىنى يايىپ تۇرغىنىغا ئوخشايدىغان بىر سۆڭەك بار، بۇ دەل كېپىنەك سۆڭىكىدۇر. ئۇ باش سۆڭەك ئاساسىنىڭ ئوتتۇرىسىغا جايلاشقان بولۇپ، ئورنىنىڭ ئالاھىدىلىكى ۋە ئىقتىدارىنىڭ كۆپ خىللىقى بىلەن باش سۆڭەكنىڭ مۇقىملىقى ۋە ئىقتىدارىنى ساقلاشتا ئاچقۇچلۇق رول ئوينايدۇ.

كېپىنەك سۆڭىكى باش سۆڭەكنىڭ ئالدى، ئوتتۇرا ۋە ئارقا ئويمانلىقلىرىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان كۆۋرۈك بولۇپلا قالماي، يەنە نۇرغۇنلىغان ھاياتىي مۇھىم نېرۋا ۋە قان تومۇرلار ئۆتىدىغان كارىدوردۇر. ئۇنىڭ ئۈستىدىكى ئالاھىدە قۇرۇلما «كېپىنەك ئىگىرى – تۈرك ئىگىرى» (Sella Turcica) ئىنسانلارنىڭ ئىچكى ئاجراتما سىستېمىسىنى باشقۇرىدىغان «قوماندانلىق شتابى» – مېڭە ئاستى بېزىنى قوغداپ تۇرىدۇ. شۇڭلاشقا، كېپىنەك سۆڭىكىنىڭ ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىسىنى ۋە فىزىئولوگىيىلىك ئىقتىدارىنى چۈشىنىش، نېرۋا كېسەللىكلىرى، ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرى ۋە باش سۇيەك تاشقى كېسەللىكلىرىنى دىئاگنوز قويۇش ۋە داۋالاشتا ئىنتايىن زور ئەھمىيەتكە ئىگە.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەىلمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

كېپىنەك سۆڭەكنىڭ ئۈستۈنكى يۈزىدىكى ئاساسلىق تۈزۈلۈشلىرى

كېپىنەك سۆڭەك (Sphenoid Bone ، 蝶骨)
كېپىنەك سۆڭەك باش سۆڭەك ئاساسىنىڭ مەركىزىگە جايلاشقان، شەكلى كېپىنەككە ئوخشايدىغان تاق سۆڭەك. ئۇ بىر تەن قىسىم، ئىككى چوڭ قانات، ئىككى كىچىك قانات ۋە ئىككى قاناتسىمان ئۆسۈكتىن تەركىب تاپقان بولۇپ، باش سۆڭەكنىڭ ئالدى ۋە ئوتتۇرا ئويمىنىنى ئايرىپ تۇرىدۇ. بۇ سۆڭەك باش سۆڭەكنىڭ باشقا يەتتە سۆڭىكى (پىشانە، چوققا، چېكە، ئارقا مېڭە، تاڭلاي، مەڭىز، غەلۋىر سۆڭەكلىرى) بىلەن تۇتىشىدىغان بولغاچقا، «باش سۆڭەكنىڭ ئۇل تېشى» دەپمۇ ئاتىلىدۇ. ئۇنىڭدىكى نۇرغۇنلىغان تۆشۈك ۋە نەيچىلەر كۆرۈش نېرۋىسى، كۆز ھەرىكەتلەندۈرگۈچى نېرۋىلار ۋە چوڭ مېڭىنى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان مۇھىم قان تومۇرلارنىڭ ئۆتۈش يولىدۇر.

• ئېگەر دۈمبىسى (Dorsum sellae ، 鞍背)
  تۈرك ئېگىرىنىڭ ئارقا تەرىپىنى ھاسىل قىلىدىغان تۆت چاسا شەكىللىك سۆڭەك تەخسىسى. ئۇ مېڭە ئاستى بەز ئويمىنىنىڭ ئارقا چېگرىسى بولۇپ، چوڭ مېڭە غولىنى ئالدى تەرەپتىن قوغداپ تۇرىدۇ.
• ئېگەر تۈگۈنى (Tuberculum sellae ، 鞍结节)
  مېڭە ئاستى بەز ئويمىنىنىڭ ئالدىدىكى كىچىك دۆڭچە. ئۇ قايچىلاشما ئالدى ئېرىقىنىڭ ئارقىسىغا جايلاشقان بولۇپ، تۈرك ئېگىرىنىڭ ئالدىنقى قىسمىنى تەشكىل قىلىدۇ.
• مېڭە ئاستى بەز ئويمىنى (Hypophyseal fossa ، 垂体窝)
  تۈرك ئېگىرىنىڭ مەركىزىدىكى چوڭقۇر ئويمانلىق بولۇپ، مېڭە ئاستى بېزى (pituitary gland) مۇشۇ ئويمانلىققا جايلاشقان. بۇ قۇرۇلما بۇ مۇھىم ئىچكى ئاجراتما ئەزاسىنى ئۈنۈملۈك قوغدايدۇ.
• پىشانە گىرۋىكى (Frontal margin ، 额缘)
  كېپىنەك سۆڭەكنىڭ كىچىك قانىتىنىڭ پىشانە سۆڭىكى بىلەن تۇتىشىدىغان گىرۋىكى. بۇ گىرۋەك ئالدىنقى باش سۆڭەك ئويمىنىنىڭ بىر قىسمىنى ھاسىل قىلىدۇ.
• چوڭ مېڭە يۈزى (Cerebral surface ، 大脑面)
  كېپىنەك سۆڭىكى چوڭ قانىتىنىڭ چوڭ مېڭىگە قارىغان ئىچكى يۈزى. بۇ يۈزدە مېڭە ياپراقچىلىرىنىڭ ئىزلىرى ۋە قان تومۇرلارنىڭ ئېرىقچىلىرى بار.
• كارىۋات ئالدى ئۆسۈكى (Anterior clinoid process ، 前床突)
  كىچىك قاناتنىڭ ئارقا تەرىپىدىن چىقىپ تۇرغان ئىككى كىچىك ئۆسۈك. ئۇلار چوڭ مېڭە پەردىسىنىڭ بىر قىسمىنى بېكىتىش رولىنى ئوينايدۇ ھەمدە ئىچكى بويۇن ئارتېرىيەسىگە يېقىن جايلاشقان.
• كېپىنەك ئېگىرى (Sella turcica ، 蝶骨鞍)
  كېپىنەك سۆڭەك تېنىنىڭ ئۈستىدىكى ئېگەرگە ئوخشاش قۇرۇلما بولۇپ، ئېگەر تۈگۈنى، مېڭە ئاستى بەز ئويمىنى ۋە ئېگەر دۈمبىسىدىن تەركىب تاپقان. ئۇنىڭ ئاساسلىق مېڭە ئاستى بېزىنى قوغداش.
• قاسراق گىرۋىكى (Squamosal margin ، 麟缘)
  كېپىنەك سۆڭىكى چوڭ قانىتىنىڭ چېكە سۆڭىكىنىڭ قاسراق قىسمى بىلەن تۇتىشىدىغان گىرۋىكى. بۇ ئۇلىنىش ئوتتۇرا باش سۆڭەك ئويمىنىنىڭ يان تېمىنى ھاسىل قىلىدۇ.
• كېپىنەك بىسى (Spine of sphenoid ، 蝶骨棘)
  چوڭ قاناتنىڭ ئاستىنقى-ئارقا قىسمىدىكى ئۆتكۈر كىچىك ئۆسۈك. ئۇ بىر قىسىم مۇسكۇل ۋە باغلىغۇچلارنىڭ بىرىكىش نۇقتىسى بولۇپ، يېنىدىن ئوتتۇرا مېڭە پەردە ئارتېرىيەسى ئۆتىدۇ.
• بويۇن ئارتېرىيە ئېرىقى (Carotid sulcus ، 颈动脉沟)
  كېپىنەك سۆڭەك تېنىنىڭ ئىككى يېنىدىكى S شەكىللىك ئېرىق. ئىچكى بويۇن ئارتېرىيەسى بۇ ئېرىق ئىچىدىن ئۆتۈپ چوڭ مېڭىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• كېپىنەك سۆڭەك تەن قىسمى (Body of sphenoid ، 蝶骨体)
  كېپىنەك سۆڭىكىنىڭ مەركىزىي قىسمى بولۇپ، ئىچىدە كېپىنەك كاۋىكى (sphenoid sinus) دەپ ئاتىلىدىغان ھاۋا بوشلۇقى بار. ئۇنىڭ ئۈستى تەرىپىدە تۈرك ئېگىرى جايلاشقان.
• يانتۇلۇق (Clivus ، 斜坡)
  ئېگەر دۈمبىسىدىن ئارقىغا ۋە تۆۋەنگە سوزۇلغان يانتۇ سۆڭەك يۈزى. ئۇ ئارقا مېڭە سۆڭىكى بىلەن بىرلىشىپ، مېڭە غولىنىڭ ئالدى تەرىپىگە تىرەك بولۇپ تۇرىدۇ.
• كېپىنەك كىچىك تىلى (Lingula of sphenoid ، 蝶骨小舌)
  بويۇن ئارتېرىيە ئېرىقىنىڭ يان تەرىپىدىكى كىچىك سۆڭەك ئۆسۈكى. ئۇ ئىچكى بويۇن ئارتېرىيەسىنى قىسمەن قوغداش رولىنى ئوينايدۇ.
• بىسلىق تۆشۈك (Foramen spinosum ، 棘孔)
  چوڭ قاناتتىكى كىچىك يۇمۇلاق تۆشۈك بولۇپ، كېپىنەك بىسىنىڭ يېنىغا جايلاشقان. چوڭ مېڭە پەردىسىنى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان ئوتتۇرا مېڭە پەردە ئارتېرىيەسى ۋە ۋېناسى بۇ تۆشۈكتىن ئۆتىدۇ.
• تۇخۇمسىمان تۆشۈك (Foramen ovale ، 卵圆孔)
  چوڭ قاناتتىكى چوڭراق تۇخۇمسىمان شەكىللىك تۆشۈك. ئۈچ ئاچا نېرۋىنىڭ (V) تۆۋەنكى ئېڭەك شاخچىسى (mandibular nerve) بۇ تۆشۈك ئارقىلىق باش سۆڭەكتىن چىقىدۇ.
• كارۋات ئارقا ئۆسۈكى (Posterior clinoid process ، 后床突)
  ئېگەر دۈمبىسىنىڭ ئىككى تەرىپىدىكى ئۈستۈنكى بۇلۇڭىدىن چىقىپ تۇرغان ئۆسۈكلەر. ئۇلارمۇ چوڭ مېڭە پەردىسىنىڭ بېكىتىلىشىگە ياردەم بېرىدۇ.
• يۇمۇلاق تۆشۈك (Foramen rotundum ، 圆孔)
  چوڭ قاناتنىڭ ئالدىنقى قىسمىدىكى يۇمۇلاق تۆشۈك. ئۈچ ئاچا نېرۋىنىڭ ئۈستۈنكى ئېڭەك شاخچىسى (maxillary nerve) بۇ تۆشۈك ئارقىلىق ئۆتىدۇ.
• چوڭ قانات (Greater wing ، 大翼)
  كېپىنەك سۆڭەك تېنىنىڭ ئىككى يېنىدىن چىقىپ ئۈستىگە ۋە يان تەرەپكە سوزۇلغان چوڭ قاناتسىمان قۇرۇلما. ئۇ ئوتتۇرا باش سۆڭەك ئويمىنىنىڭ ئاساسىي قىسمىنى ۋە كۆز ئويمىنىنىڭ يان تېمىنى ھاسىل قىلىدۇ.
• كۆرۈش نېرۋا نەيچىسى (Optic canal ، 视神经管)
  كىچىك قاناتنىڭ تۈۋىدىكى سۆڭەكلىك نەيچە. كۆرۈش نېرۋىسى (II) ۋە كۆز ئارتېرىيەسى بۇ نەيچە ئارقىلىق كۆز ئويمىنىغا كىرىدۇ.
• كىچىك قانات (Lesser wing ، 小翼)
  كېپىنەك سۆڭەك تېنىنىڭ ئۈستى-ئالدى قىسمىدىن چىققان ئىككى تال ئۈچبۇلۇڭ شەكىللىك نېپىز سۆڭەك تەخسىسى. ئۇ ئالدىنقى باش سۆڭەك ئويمىنىنىڭ ئارقا چېگرىسىنى ھاسىل قىلىدۇ.
• قايچىلاشما ئالدى ئېرىقى (Prechiasmatic sulcus ، 交叉前沟)
  ئىككى تەرەپتىكى كۆرۈش نېرۋا نەيچىسىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان توغرىسىغا جايلاشقان ئېرىق. كۆرۈش نېرۋىلىرىنىڭ قايچىلىشىش قىسمى (optic chiasm) مۇشۇ ئېرىقنىڭ ئارقىسىغا جايلاشقان.

كېپىنەك سۆڭەكنىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

كېپىنەك سۆڭىكىنىڭ باش سۆڭەك مەركىزىدىكى ئالاھىدە ئورنى ۋە مۇرەككەپ قۇرۇلمىسى ئۇنىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىيىتىنى ئىنتايىن يۇقىرى قىلىدۇ. ئۇنىڭ زەخىملىنىشى ياكى كېسەللىككە گىرىپتار بولۇشى ھاياتىي ئىقتىدارلارغا ئېغىر تەسىر كۆرسىتىشى مۇمكىن.

كېپىنەك سۆڭىكىنىڭ سۇنۇشى كۆپىنچە قاتتىق زەربىدىن كېلىپ چىقىدۇ ۋە باش سۆڭەك ئاساسى سۇنۇقىنىڭ بىر تۈرى ھېسابلىنىدۇ. بۇ خىل سۇنۇقلارنىڭ ئاقىۋىتى ئېغىر بولىدۇ:

• كۆرۈش قۇۋۋىتىگە بولغان تەسىر: كۆرۈش نېرۋا نەيچىسى زەخىملەنسە، كۆرۈش نېرۋىسى قىسىلىپ ياكى ئۈزۈلۈپ كېتىپ، كۆرۈش قۇۋۋىتىنىڭ تۆۋەنلىشىنى ھەتتا مەڭگۈلۈك قارىغۇ بولۇپ قېلىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• باش سۆڭەك نېرۋىلىرىنىڭ زەخىملىنىشى: يۇمۇلاق تۆشۈك، تۇخۇمسىمان تۆشۈك ۋە باشقا تۆشۈكلەردىن ئۆتىدىغان نېرۋىلار (مەسىلەن، ئۈچ ئاچا نېرۋا، كۆز ھەرىكەتلەندۈرگۈچى نېرۋىلار) زەخىملىنىپ، يۈز قىسمىدا سەزگۈسىزلىك، چايناش ئىقتىدارىنىڭ ناچارلىشىشى ۋە كۆز ھەرىكىتىنىڭ نورمالسىزلىقى قاتارلىق ئەگەشمە كېسەللىكلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• قان تومۇرلارنىڭ زەخىملىنىشى: بويۇن ئارتېرىيە ئېرىقىدىكى ئىچكى بويۇن ئارتېرىيەسى زədələnsə، ھاياتقا خەۋپ يەتكۈزىدىغان قاناش ياكى قان تومۇر ئۆسمىسى (aneurysm) شەكىللىنىشى مۇمكىن.

كلىنىكىلىق داۋالاشتا، كېپىنەك سۆڭىكى ئالاھىدە تاشقى كېسەللىكلەر يولى بىلەن تەمىنلەيدۇ. «بۇرۇن ئارقىلىق كېپىنەك سۆڭىكىگە يېتىش ئوپېراتسىيەسى» (Transsphenoidal surgery) دەپ ئاتىلىدىغان ئوپېراتسىيە ئۇسۇلىدا، دوختۇرلار بۇرۇن بوشلۇقى ۋە كېپىنەك كاۋىكى ئارقىلىق مېڭە ئاستى بەز ئويمىنىغا يېتىپ بېرىپ، مېڭە ئاستى بېزىدىكى ئۆسمىلەرنى كىچىك زەخىملىنىش بىلەن ئېلىۋېتەلەيدۇ. بۇ چوڭ مېڭىنى ئېچىشتىن ساقلىنىدىغان ئىلغار تېخنىكا ھېسابلىنىدۇ.

ئاخىرىدا شۇنىسى ئېنىقكى، كېپىنەك سۆڭىكى ئاددىي بىر سۆڭەك ئەمەس، بەلكى باش سۆڭەكنىڭ مېخانىكىلىق تىرەك سىستېمىسى بىلەن نېرۋا-قان تومۇر سىستېمىسىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان كۆپ ئىقتىدارلىق، نازۇك بىر مەركەزدۇر. ئۇنىڭ ھەر بىر قۇرۇلمىسى، ھەر بىر تۆشۈكى ئۆزگىچە ۋەزىپىنى ئۆتەيدۇ. بۇ مۇرەككەپ قۇرۇلمىنى چوڭقۇر چۈشىنىش، زامانىۋى تېبابەتنىڭ تەرەققىياتىغا ۋە نۇرغۇنلىغان كېسەللىكلەرنى داۋالاشقا يېڭى ئىمكانىيەتلەرنى يارىتىپ بېرىدۇ.