نۇرمەمەت دوختۇر

كېكىردەك ئىنسانلارنىڭ نەپەس يولى بىلەن ئاۋاز چىقىرىش ئەزاسىنىڭ مۇھىم بىر قىسمى بولۇپ، ئۇ يۇتقۇنچاقنىڭ ئاستىدا، كېڭىرەكنىڭ ئۈستىدە يەر ئالغان. ئۇنىڭ ئاساسلىق ئىقتىدارى نەپەس يولىنى قوغداش، ھاۋا ئېقىمىنى راۋانلاشتۇرۇش ۋە ئاۋاز چىقىرىشتىن ئىبارەت. كېكىردەكنىڭ بۇ مۇرەككەپ ئىقتىدارلىرى ئۇنى تەشكىل قىلغان بىر يۈرۈش كۆمۈرچەكلەر، مۇسكۇللار ۋە پەيلەرنىڭ ئۆزئارا ماسلىشىشى ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشىدۇ. بۇ كۆمۈرچەكلەر كېكىردەكنىڭ تايانچ رامكىسىنى ھاسىل قىلىپ، ئۇنىڭ شەكلىنى ساقلاپ تۇرىدۇ ۋە ئاۋاز پەردىلىرىنىڭ ھەرىكىتىگە ئاساس يارىتىپ بېرىدۇ.

بۇرۇن بوشلۇقى ئىنسانلارنىڭ نەپەسلىنىش سىستېمىسىدىكى مۇھىم تەركىبىي قىسىم بولۇپ، ئۇ نەپەسلىنىش يولىنىڭ باشلىنىش قىسمى ھېسابلىنىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق فىزىئولوگىيەلىك ئىقتىدارى ھاۋانى قىزىتىش، نەمخۇش قىلىش، سۈزۈش ۋە پۇراق سېزىمىنى ھاسىل قىلىشتىن ئىبارەت. بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ ئىچكى تۈزۈلۈشى ئىنتايىن مۇرەككەپ بولۇپ، ئۇ نۇرغۇنلىغان سۆڭەك، كۆمۈرچەك ۋە يۇمشاق توقۇلمىلاردىن تەركىب تاپقان. بۇلارنىڭ ئىچىدە بۇرۇن قالقىنى ۋە بۇرۇن يولى ھاۋا ئېقىمىنى تەڭشەش ۋە بۇرۇننىڭ نورمال ئىقتىدارىنى ساقلاشتا ئاچقۇچلۇق رول ئوينايدۇ.

نەپەس سىستېمىسى ئىنسان بەدىنىنىڭ ئەڭ مۇھىم ھاياتلىق تىرەك سىستېمىلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى بەدەن بىلەن تاشقى مۇھىت ئوتتۇرىسىدىكى گاز ئالماشتۇرۇشنى ئىشقا ئاشۇرۇشتىن ئىبارەت. بۇ سىستېما ئارقىلىق بەدىنىمىز ھاۋادىكى ئوكسىگېننى سۈمۈرۈپ، مېتابولىزم جەريانىدا ھاسىل بولغان كاربون تۆت ئوكسىدنى سىртка چىقىرىپ تاشلايدۇ. بۇ ئۈزلۈكسىز داۋاملىشىدىغان جەريان ھۈجەيرىلەرنىڭ ئېنېرگىيە ئىشلەپچىقىرىشى ۋە ھاياتلىق پائالىيىتىنى ساقلىشى ئۈچۈن ھەل قىلغۇچ ئەھمىيەتكە ئىگە.

ئۆت يولى، 12 بارماق ئۈچەي ۋە ئاشقازان ئاستى بېزى كىشىلىك بەدەن ھەزىم قىلىش سىستېمىسىدىكى ئىنتايىن مۇھىم تەركىبىي قىسىملار بولۇپ، ئۇلار ئۆز-ئارا ماسلىشىپ، يېمەكلىكلەرنىڭ ھەزىم قىلىنىشى، قوبۇل قىلىنىشى ۋە مېتابولىزىمىدا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. بۇ ئورگانلارنىڭ نورمال فۇنكىسىيەسى بەدەننىڭ ساغلاملىقىنى ساقلاشنىڭ ئاچقۇچى.

جىگەر ئىنسان بەدىنىدىكى ئەڭ چوڭ ئىچكى ئەزا ۋە ئەڭ چوڭ ھەزىم قىلىش بېزى بولۇپ، قورساق بوشلۇقىنىڭ ئوڭ يۇقىرى قىسمىغا، دىئافراگمىنىڭ ئاستىغا جايلاشقان. ئۇ بەدەننىڭ مېتابولىزم مەركىزى بولۇش سۈپىتى بىلەن 500 دىن ئارتۇق خىمىيىلىك رېئاكسىيەگە قاتنىشىدۇ، بۇنىڭ ئىچىدە ئاقسىل سىنتېزلەش، زەھەرلىك ماددىلارنى پارچىلاش، ئۆت سۇيۇقلۇقى ئىشلەپچىقىرىش ۋە گلۇكوزىنى گلۇكوگېن شەكلىدە ساقلاش قاتارلىق ھاياتىي مۇھىم ئىقتىدارلار بار. شۇڭلاشقا، جىگەرنىڭ ساغلاملىقى پۈتكۈل بەدەننىڭ ساغلاملىقى ئۈچۈن ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە.

چوڭ ئۈچەي ئىنسانلارنىڭ ھەزىم قىلىش سىستېمىسىنىڭ ئاخىرقى قىسمى بولۇپ، ئۇ سۇ ۋە ئېلېكترولىتلارنى سۈمۈرۈش، ھەزىم بولمىغان يېمەكلىك قالدۇقلىرىنى ساقلاش ۋە ئۇنى چوڭ تەرەت شەكلىدە بەدەندىن چىقىرىپ تاشلاش قاتارلىق مۇھىم فىزىئولوگىيىلىك ئىقتىدارلارنى ئۆتەيدۇ. چوڭ ئۈچەينىڭ ساغلاملىقى پۈتكۈل بەدەننىڭ نورمال مېتابولىزمى ۋە ماددا ئالماشتۇرۇشى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم. كلىنىكىلىق ئەمەلىيەتتە، چوڭ ئۈچەيدە كۆرۈلىدىغان كېسەللىكلەرگە توغرا دىئاگنوز قويۇش ئۈچۈن ھەر خىل تەسۋىر تېخنىكىلىرى قوللىنىلىدۇ، بۇنىڭ ئىچىدە رېنتىگېنلىق تەكشۈرۈش كلاسسىك ھەم ئۈنۈملۈك ئۇسۇللارنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ.

كىچىك ئۈچەي ئىنسانلارنىڭ ھەزىم قىلىش سىستېمىسىدىكى ئەڭ ئۇزۇن ئەزا بولۇپ، ئوزۇقلۇق ماددىلارنى سۈمۈرۈشتە ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. ئۇنىڭ ساغلاملىقى پۈتكۈل بەدەننىڭ ئېنېرگىيە ۋە ئوزۇقلۇق بىلەن تەمىنلىنىشىگە بىۋاسىتە تەسىر كۆرسىتىدۇ. كىلىنىكىدا، كىچىك ئۈچەينىڭ كېسەللىكلىرىگە دىئاگنوز قويۇش ئۈچۈن ھەر خىل تېخنىكىلار قوللىنىلىدۇ، بۇنىڭ ئىچىدە رېنتىگېنلىق تەكشۈرۈش كۆپ ئۇچرايدىغان ۋە ئۈنۈملۈك ئۇسۇللارنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ.

 2025-يىلى 10-ئاينىڭ 6-كۈنى، شىۋېتسىيە كارولىنسكا ئىنىستىتۇتى نوبېل كومىتېتى بۇ يىلقى نوبېل فىزىئولوگىيە ياكى مېدىتسىنا مۇكاپاتىنىڭ مارىي ئې. برۇنكوۋ (Mary E. Brunkow)، فرېد رامسدېل (Fred Ramsdell) ۋە ساكاگۇچى شىمون (Shimon Sakaguchi) قاتارلىق ئۈچ ئالىمغا «ئەتراپ ئىممۇنىتېت چىدامچانلىقى» (peripheral immune tolerance) ساھەسىدىكى بۆسۈش خاراكتېرلىك تۆھپىسى ئۈچۈن بېرىلگەنلىكىنى ئېلان قىلدى.

ئاشقازان-ئۈچەي يولىنىڭ ساغلاملىقى ئىنسانلارنىڭ ئومۇمىي ساغلاملىقى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم. ھەزىم قىلىش سىستېمىسىدىكى ئاساسلىق ئەزالار بولغان ئاشقازان ۋە ئون ئىككى بارماق ئۈچەينىڭ قۇرۇلمىسى ۋە ئىقتىدارىنى تەكشۈرۈشتە رېنتىگېن تەكشۈرۈشى ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. بۇ تېخنىكا كۆپ ئۇچرايدىغان ھەزىم قىلىش يولى كېسەللىكلىرى، مەسىلەن، ئاشقازان يارىسى، ئۆسمە، ياللۇغلىنىش ۋە قۇرۇلما نورمالسىزلىقى قاتارلىقلارغا دىئاگنوز قويۇشتا مۇھىم ئۇسۇل ھېسابلىنىدۇ. بارىي سۇلفات قاتارلىق سېلىشتۇرما ماددىلارنى ئىشلىتىش ئارقىلىق، دوختۇرلار بۇ ئەزالارنىڭ ئىچكى شەكلى، ھەرىكىتى ۋە ئىقتىدارىنى ئېنىق كۆزىتەلەيدۇ.

قىزىلئۆڭگەچ كېسەللىكلىرىنى دىئاگنوز قويۇشتا، تىببىي تەسۋىر تېخنىكىسى ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينايدۇ. بولۇپمۇ بارىي سۇلفات (Barium sulfate) ئىشلىتىلگەن رېنتىگېن تەكشۈرۈشى، يەنى بارىيلىق قىزىلئۆڭگەچ تەكشۈرۈشى، قىزىلئۆڭگەچنىڭ قۇرۇلمىسى، شەكلى ۋە ئىقتىدارىنى كۆزىتىشتىكى ئۈنۈملۈك ئۇسۇللارنىڭ بىرى.  بۇ تەكشۈرۈش ئارقىلىق، دوختۇرلار قىزىلئۆڭگەچنىڭ ھەرىكەت ئىقتىدارىنى، شىللىق پەردىسىنىڭ ئەھۋالىنى ۋە ئەتراپتىكى ئەزالار بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى ئېنىق كۆزىتەلەيدۇ.