ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرى بۆلۈمى مەخسۇس ئادەم بەدىنىدىكى ھورمۇن ۋە ئۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك كېسەللىكلەرنى تەتقىق قىلىدىغان تېببىي بۆلۈم. ھورمۇن ئىچكى ئاجراتما بەزلىرى ئاجرىتىپ چىقىرىدىغان خىمىيەلىك ماددا بولۇپ، ئۇلار بەدەننىڭ نۇرغۇن مۇھىم ئىقتىدارلىرىنى، مەسىلەن، مېتابولىزم، ئۆسۈش، يېتىلىش، جىنسىي ئىقتىدار ۋە كەيپىيات قاتارلىقلارنى تەڭشەش جەھەتلەردە ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرى بۆلۈمى دوختۇرلىرى ئاساسلىقى ھورمۇننىڭ تەڭپۇڭسىزلىقىدىن كېلىپ چىققان ھەر خىل كېسەللىك ۋە كېسەللىك ئالامەتلىرىگە دىئاگنوز قويۇش ۋە ئۇنى داۋالاشقا مەسئۇل بولىدۇ.
ئىچكى ئاجراتما سىستېمىسى كۆپلىگەن بەز ۋە ئەزالارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، مەسىلەن: قالقانسىمان بەز، ئاشقازان ئاستى بېزى، بۆرەك ئۈستى بېزى، مېڭە ئاستى بېزى، چىلغوزا تەنچە (مېڭە ئۈستى بېزى) ۋە جىنسىي بەز ( ئۇرۇقدان ۋە تۇخۇمدان ). بۇ بەز تەنچىلىرى ھورمۇن ئاجرىتىپ چىقىرىش ئارقىلىق بەدەننىڭ ئوخشىمىغان ئىقتىدارلىرىنى تەڭشەيدۇ. بۇ بەز تەنچىلىرى ياكى ئۇلار ئاجرىتىپ چىقارغان ھورمۇنلاردا مەسىلە كۆرۈلگەندە، كۆپ خىل كېسەللىكلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن، مانا بۇ ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرى بۆلۈمىنىڭ ئاساسلىق تەتقىقات ۋە داۋالاش ئوبيېكتىدۇر.
ئۇيغۇرچە ئىسمى: ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرى بۆلۈمى
ئىنگىلىزچە ئىسمى: Endocrinology
تۈركچە ئىسمى: Endokrinoloji bölümü
خەنزۇچە ئىسمى: 内分泌科
ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرى بۆلۈمى دائىم كۆرۈلىدىغان كېسەللىكلەر
ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرى بۆلۈمى بىر تەرەپ قىلىدىغان كېسەللىكلەرنىڭ تۈرى كۆپ بولۇپ، ھەر خىل ھورمۇنلارنىڭ تەڭپۇڭسىزلىقىدىن كېلىپ چىقىدىغان كېسەللىكلەرگە چېتىلىدۇ. كۆپ ئۇچرايدىغان ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرى تۆۋەندىكىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ:
دىئابېت كېسىلى : ئىنسۇلىن ئاجرىتىپ چىقىرىش يېتەرلىك بولماسلىق ياكى ئورگانىزمنىڭ ئىنسۇلىنغا بولغان ئىنكاسى ياخشى بولماسلىقتىن كېلىپ چىقىدىغان مېتابولىزم خاراكتېرلىك كېسەللىك.
قالقانسىمان بەز كېسەللىكلىرى : قالقانسىمان بەز فۇنكسىيىسى كۈچىيىش ( قالقانسىمان بەز فۇنكسىيىسى كۈچىيىش )، قالقانسىمان بەز ئىقتىدارى چېكىنىش ( قالقانسىمان بەز ئاجىزلاش ) ۋە قالقانسىمان بەز ياللۇغى.
بۆرەك ئۈستى بېزى كېسەللىكلىرى : مەسىلەن، كۇشىن يىغىندى كېسەللىك ئالامىتى ۋە ئەدىسون كېسىلى، بۇ كېسەللىكلەر بۆرەك ئۈستى بېزى ھورمۇنىنىڭ ئاجرىلىپ چىقىشىنىڭ نورمالسىزلىقىدىن كېلىپ چىقىدۇ.
كۆپ خالتىلىق تۇخۇمدان سىندرومى ( PCOS ) : ئاياللىق ھورمۇنىنىڭ تەڭپۇڭلۇقىغا تەسىر كۆرسىتىدىغان بىر خىل كۆپ ئۇچرايدىغان كېسەللىك بولۇپ، ھەيز قالايمىقانلىشىش، ھامىلدار بولالماسلىق قاتارلىق مەسىلىلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.
سۆڭەك شالاڭلىشىش كېسىلى : سۆڭەك زىچلىقىنىڭ تۆۋەنلىشى سەۋەبىدىن سۆڭەك چۈرۈكلىشىپ كېتىدىغان بىر خىل كېسەللىك بولۇپ، ئادەتتە ھورمۇن سەۋىيەسىنىڭ ئۆزگىرىشى بىلەن مۇناسىۋەتلىك، بولۇپمۇ ھەيز توختىغان ئاياللاردا تېخىمۇ شۇنداق.
باشقا كېسەللىكلەر…
قايسى ئالامەتلەر كۆرۈلگەندە ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرى بۆلۈمىگە كۆرۈنۈش كېرەك؟
ئەگەر تۆۋەندىكىدەك كېسەللىك ئالامەتلىرى كۆرۈلسە، ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرى بۆلۈمىگە كۆرۈنۈشنى تەۋسىيە قىلىمىز:
بەدەن ئېغىرلىقىنىڭ تۇيۇقسىز ئۆزگىرىشى : روشەن سەۋەبى بولمىغان بەدەن ئېغىرلىقى ئاشىدۇ ياكى يېنىكلەيدۇ.
چارچاش ۋە ئاجىزلىشىش : داۋاملىق چارچاش ياكى ئاجىزلىشىش قالقانسىمان بەز كېسەللىكى ياكى دىئابېت كېسىلى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولۇشى مۇمكىن.
كۆپ ئىچىش، كۆپ سىيىش : كۆپ ئۇسساش ۋە سىيىش دىيابېت كېسەللىكىنىڭ ئالامىتى بولۇشى مۇمكىن.
ھەيز قالايمىقانلىشىش : ئاياللاردا ھەيز قانۇنىيەتسىز بولۇش، ھەيز توختاش ياكى ھامىلدار بولالماسلىق ھورمۇننىڭ تەڭپۇڭسىزلىقى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولۇشى مۇمكىن.
كەيپىيات داۋالغۇشى ۋە خامۇشلۇق : بەزى ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرى كەيپىيات ئۆزگىرىشى ۋە پىسخىكىلىق كېسەللىك ئالامەتلىرىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.
يۈرەك سىقىلىش ۋە قول تىترەش : قالقانسىمان بەز ئىقتىدارىنىڭ كۈچىيىپ كەتكەنلىكىنىڭ ئالامىتى بولۇشى مۇمكىن.
باشقا ئالامەتلەر…
ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرى بۆلۈمى ئامبۇلاتورىيەسى مەسئۇلىيەتلىرى
ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرى بۆلۈمى ئامبۇلاتورىيىسىنىڭ ئاساسلىق مەسئۇلىيىتى بىمارلارنى باھالاش، دىئاگنوز قويۇش ۋە ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرىنى باشقۇرۇشتىن ئىبارەت.
ئامبۇلاتورىيە دوختۇرلىرى كېسەللىك تارىخىنى تەپسىلىي سوراش، بەدەن تەكشۈرۈش ۋە زۆرۈر بولغان تەجرىبىخانىدا تەكشۈرۈش ئارقىلىق بىمارنىڭ كېسەللىك ئەھۋالىنى بېكىتىدۇ. ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرى بۆلۈمى دوختۇرلىرى يەنە خاس داۋالاش پىلانىنى تۈزۈشكە مەسئۇل بولىدۇ، بۇ دورا بىلەن داۋالاش، تۇرمۇش ئۇسۇلىنى ئۆزگەرتىش ۋە ئۇزاق مۇددەت كۆزىتىشنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
ئامبولاتورىيە دوختۇرلىرى يەنە بىمارلارنى تەربىيەلەش مەسئۇلىيىتىنى ئۈستىگە ئېلىپ، ئۇلاردىكى كېسەللىكنىڭ خاراكتېرى، داۋالاش تۈرى ۋە باشقۇرۇش تاكتىكىسىنى چۈشىنىشىگە ياردەم بېرىدۇ. ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرى بۆلۈمى ئامبۇلاتورىيەسى يەنە باشقا بۆلۈملەر بىلەن ھەمكارلىشىشى مۇمكىن، مەسىلەن ئوزۇقلۇق بۆلۈمى، يۈرەك بۆلۈمى ۋە بۆرەك بۆلۈمى، ئومۇميۈزلۈك داۋالاش مۇلازىمىتى بىلەن تەمىنلەيدۇ.
ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرى بۆلۈمىدە كۆرۈلىدىغان جىددىي كېسەللىكلەر
گەرچە نۇرغۇن ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرى ئاستا خاراكتېرلىك بولسىمۇ، لېكىن بەزى ئەھۋاللارنى جىددىي بىر تەرەپ قىلىشقا توغرا كېلىدۇ. دائىم كۆرۈلىدىغان جىددىي داۋالاش ئەھۋالى تۆۋەندىكىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ:
دىئابېت كېتون كىسلاتادىن زەھەرلىنىش ( DKA ) : بىر خىل دىئابېت كېسىلى بىمارلىرىدا كۆرۈلۈش ئېھتىمالى بولغان ئېغىر ئەگەشمە كېسەللىك بولۇپ، ئادەتتە دەرھال دوختۇرخانىدا يېتىپ داۋالىنىشقا توغرا كېلىدۇ.
قالقانسىمان بەز بورىنى ( thyroid storm ) : قالقانسىمان بەز فۇنكسىيىسى كۈچىيىش كېسىلى بىمارلىرىدا كۆرۈلۈش ئېھتىمالى بولغان ئۆتكۈر، ھاياتىغا خەۋپ يەتكۈزىدىغان ھالەت بولۇپ، جىددىي داۋالاشقا ئارىلىشىشقا توغرا كېلىدۇ.
بۆرەك ئۈستى بېزى بوھرانى ( adrenal crisis ) : بۆرەك ئۈستى بېزى ھورمۇنى ( مەسىلەن كورتىزول ) نىڭ ئېغىر دەرىجىدە كەمچىل بولۇشىدىن كېلىپ چىقىدىغان بىر خىل جىددىي ئەھۋال بولۇپ، دەرھال داۋالاشقا توغرا كېلىدۇ.
باشقا جىددىي ئالامەتلەر…
ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرى بۆلۈمى تارىخى
ئىچكى ئاجراتما ئىلمى بىر مۇستەقىل پەن بولۇش سۈپىتى بىلەن،19 – ئەسىرنىڭ ئاخىرىدىن 20 – ئەسىرنىڭ باشلىرىغىچە تەدرىجىي تەرەققىي قىلغان. توماس ئەددىسون ( Thomas Addison ) «ئىچكى ئاجراتما ئىلمىنىڭ ئاتىسى» دەپ ئاتالغان. چۈنكى ئۇ 1855 – يىلى بۆرەك ئۈستى بېزى فۇنكسىيىسى تولۇق بولماسلىق كېسىلى ( يەنى ئەددىسون كېسىلى ) نى تۇنجى قېتىم تولۇق چۈشەنچە بەرگەن. شۇنىڭدىن كېيىن، ئالىملار ئىچكى ئاجراتما سىستېمىسىنىڭ ئىقتىدارى ۋە كېسەللىك تەتقىقاتىنى تەدرىجىي چوڭقۇرلاشتۇرۇشقا باشلىغان.
باشقا ھالقىلىق شەخسلەر ئە.ل. دې لېپىن ( E.L. de Lépine ) نى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، ئۇ قالقانسىمان بەز كېسەللىكى تەتقىقاتىغا مۇھىم تۆھپە قوشقان، شۇنداقلا فرېدېرىك بانتىن ( Frederick Banting ) ۋە چارلىز بەست ( Charles Best ) قاتارلىقلار ئىنسۇلىننى بايقىغانلىقى ئۈچۈن نوبېل مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن.
ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرى بۆلۈمى كۆپ ئۇچرايدىغان تەكشۈرۈش تۈرلىرى
ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرى بۆلۈمىنىڭ تەكشۈرۈش تۈرلىرى ئادەتتە قان تەكشۈرۈش ۋە تەسۋىر ئىلمى بويىچە تەكشۈرۈشنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، ھورمۇن سەۋىيەسى ۋە بەز ئىقتىدارىنى باھالايدۇ. دائىم كۆرۈلىدىغان تەكشۈرۈش تۈرلىرى تۆۋەندىكىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ:
قان شېكىرىنى تەكشۈرۈش : دىيابېت كېسەللىكىگە دىئاگنوز قويۇش ۋە ئۇنى باشقۇرۇشقا ئىشلىتىلىدۇ.
قالقانسىمان بەز ئىقتىدارىنى تەكشۈرۈش : قاندىكى قالقانسىمان بەز ھورمۇنىنىڭ سەۋىيىسىنى ئۆلچەيدۇ.
قان زەردابى كورتىزول سەۋىيىسى : بۆرەك ئۈستى بېزىنىڭ ئىقتىدارىنى باھالاشقا ئىشلىتىلىدۇ.
گلۇكوزىغا چىدامچانلىق سىنىقى ( OGTT ) : دىيابېت كېسەللىكىنىڭ ئالدىنقى مەزگىلى ۋە دىيابېت كېسەللىكىنى تەكشۈرۈش.
سۆڭەك زىچلىقىنى ئۆلچەش : سۆڭەك شالاڭلىشىش كېسىلىنىڭ خەتىرىنى باھالاشقا ئىشلىتىلىدۇ.
تەسۋىر ئىلمى بويىچە تەكشۈرۈش ( مەسىلەن ،CT ياكى MRI ) : ئىچكى ئاجراتما بەزلىرىنىڭ تۈزۈلۈشىنىڭ نورمالسىزلىقىنى تەكشۈرۈشكە ئىشلىتىلىدۇ.
باشقا تەكشۈرۈشلەر…
ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرى بۆلۈمى كۆپ ئۇچرايدىغان داۋالاش ئۇسۇللىرى
ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرى بۆلۈمىنىڭ داۋالاش ئۇسۇلى ئادەتتە كونكرېت كېسەللىك ئەھۋالىغا ئاساسەن خاسلىققا ئىگە بولىدۇ. كۆپ ئۇچرايدىغان داۋالاش ئۇسۇللىرى تۆۋەندىكىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ:
دورا بىلەن داۋالاش : مەسىلەن، ئىنسۇلىن ئوكۇلى دىئابېت كېسىلى، قالقانسىمان بەز ھورمۇنى قالقانسىمان بەز ئىقتىدارىنىڭ ئاجىزلىشىشىغا ئىشلىتىلىدۇ.
تۇرمۇش ئۇسۇلىغا ئارىلىشىش : مەسىلەن، يېمەك – ئىچمەكنى تەڭشەش ۋە چېنىقىش، بولۇپمۇ دىئابېت كېسىلى ۋە سۆڭەك شالاڭلىشىش كېسىلىگە قارىتىلغان.
ھورمۇن ئالماشتۇرۇپ داۋالاش ئۇسۇلى : ئىچكى ئاجراتما بەز ئىقتىدارى تولۇق بولماسلىقتىن كېلىپ چىققان ھورمۇن كەملىكنى داۋالاشقا ئىشلىتىلىدۇ.
ئوپېراتسىيە : بەزى ئەھۋاللاردا، مەسىلەن، قالقانسىمان بەز تۈگۈنچىسى ياكى بۆرەك ئۈستى بېزى ئۆسمىسى بولسا، ئوپېراتسىيە قىلىشقا توغرا كېلىشى مۇمكىن.
رادىيوئاكتىپلىق داۋالاش : مەسىلەن، رادىيوئاكتىپلىق يود بىلەن قالقانسىمان بەز راكى ياكى قالقانسىمان بەز ئىقتىدارىنىڭ ئېشىپ كېتىشىنى داۋالاش.
باشقا داۋالاشلار…
دۇنيادىكى ئەڭ داڭلىق بىر قانچە ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرى دوختۇرخانىسى
يەر شارىدىكى نۇرغۇن داڭلىق دوختۇرخانىلار ئۆزىنىڭ ئالاھىدە ئىچكى ئاجراتما ئىلمى مۇلازىمىتى بىلەن داڭلىق. بۇ تۆۋەندىكىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ:
مايو شىپاخانىسى ( Mayo Clinic ،ئامېرىكا ) : يېڭىچە داۋالاش ئۇسۇلى ۋە ئەتراپلىق ئىچكى ئاجراتما پەرۋىشى بىلەن داڭلىق.
جون خوپكىنس دوختۇرخانىسى ( Johns Hopkins Hospital ، ئامېرىكا ) : ئەڭ ئىلغار ئىچكى ئاجراتما ئارقىلىق داۋالاش ۋە تەتقىقات بىلەن تەمىنلەيدۇ.
كلېۋېلاند شىپاخانىسى ( Cleveland Clinic ،ئامېرىكا ) : ئۆزىنىڭ قەنت كېسىلى ۋە قالقانسىمان بەز كېسىلى جەھەتتىكى داۋالىشى بىلەن داڭلىق.
خان جەمەتى ماسدېن دوختۇرخانىسى ( The Royal Marsden Hospital ،ئەنگلىيە ) : ئىچكى ئاجراتما ئۆسمىسىنى داۋالاش ۋە تەتقىق قىلىش جەھەتتە شۆھرەت قازانغان.
سىنگاپور مەركىزى دوختۇرخانىسى ( Singapore General Hospital ، سىنگاپور ) : ئالاھىدە ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرى پەرۋىشى ۋە باشقۇرۇشى بىلەن تەمىنلەيدۇ.
ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرى بۆلۈمى قوشۇمچە ئۇچۇرلىرى
ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرى بۆلۈمى يەنە نۇرغۇن يېڭىدىن گۈللەنگەن تەتقىقات ساھەسى ۋە داۋالاش ئۇسۇللىرىغا چېتىلىدۇ، بۇ مېتابولىزم يىغىندى كېسەللىك ئالامىتى ۋە سېمىزلىك كېسىلىنى باشقۇرۇش، ئىچكى ئاجراتما بەزلىرىنى مىكرو زەخىملىك ئوپېراتسىيە قىلىش، شۇنداقلا گېن ئارقىلىق داۋالاش ۋە ئىممۇنىتېتلىق داۋالاش ئۇسۇلىنىڭ ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرىدە قوللىنىلىشىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. تەتقىقاتچىلار ھورمۇن بىلەن باشقا كېسەللىكلەر ( مەسىلەن، راك كېسىلى ۋە يۈرەك قان تومۇر كېسەللىكلىرى ) ئوتتۇرىسىدىكى باغلىنىش ئۈستىدە پائال ئىزدەنمەكتە. بۇنىڭدىن باشقا، سۈنئىي ئەقلىي ئىقتىدار ۋە چوڭ سانلىق مەلۇمات ئانالىزىمۇ ئىچكى ئاجراتما ئىلمى تەتقىقاتى ۋە كلىنىكىلىق ئەمەلىيەت جەريانىدا قوللىنىلىپ، دىئاگنوز قويۇش ۋە داۋالاشنىڭ توغرىلىقىنى يۇقىرى كۆتۈرۈشكە باشلىدى.
پەن – تېخنىكىنىڭ ئىلگىرىلىشى ۋە تەتقىقاتنىڭ چوڭقۇرلىشىشىغا ئەگىشىپ، ئىچكى ئاجراتما ئىلمىنىڭ خاس مېدىتسىنا ۋە توغرا داۋالاش ساھەسىدىكى رولى بارغانسېرى مۇھىم بولماقتا. بۇ ئىلگىرىلەشلەر بىمارنىڭ داۋالاش نەتىجىسىنى ياخشىلاپلا قالماي، يەنە ئىچكى ئاجراتما ئىلمىنىڭ تەرەققىياتىنى ئىلگىرى سۈرۈپ، ئۇنىڭ مېدىتسىنا ساھەسىدىكى ئورنىنى تېخىمۇ مۇھىم قىلدى.
